| |
| |
|
Parnassius mnemosyne (Linnaeus, 1758) | ||
| Rodzina | Papilionidae Paziowate | |
| Rząd | Lepidoptera Motyle | |
| Gromada | Insecta Owady | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Zasadniczo utrzymuje się we wschodniej części kraju, w dwóch ostojach: północno-wschodniej, gdzie najliczniejszy jest w dolinie Biebrzy, oraz południowej - w Karpatach, na Pogórzu Karpackim i we wschodniej części Kotliny Sandomierskiej. Ponadto izolowane stanowisko istnieje w Sudetach. Wszędzie występuje lokalnie, na niektórych stanowiskach populacje są nadal liczne. Gatunek chroniony. | |
| Rozmieszczenie | Niepylak mnemozyna jest gatunkiem o rozmieszczeniu europejsko-ałtajsko-turańskim (Krzywicki 1982). W Europie Środkowej występuje wzdłuż łuku Karpat, gdzieniegdzie jeszcze dość pospolicie (Buszko 1997b, Kostrowicki 1969, Pax 1915). Ogółem jego występowanie wykazano w 32 państwach Europy, w tym również na obszarze Rosji (Okręg Kaliningradzki), Litwy, Białorusi, Ukrainy, Słowacji, Czech i Niemiec (Sway van, Warren, Grill 1997). W Polsce notowany w Sudetach, gdzie w XIX w. występował niemal wszędzie na wschód od Karkonoszy - w Górach Wałbrzyskich, Sowich i na Śnieżniku Kłodzkim. Pod koniec stulecia wymarł niemal wszędzie, zaś ostatnie populacje przetrwały w Górach Wałbrzyskich (Wolf 1927). Po roku 1950 pozostały tam prawdopodobnie jedynie dwa stanowiska, po 1975 - jedno (Buszko 1997b, Skalski 1992). W Karpatach było podobnie. Występował w niemal całych Karpatach i na ich pogórzu (Dąbrowski , Krzywicki 1982, Kudrna, Kralicek 1991, Skalski 1992) i na zachodzie od Pogórza Cieszyńskiego (Stuglik 1936). Ponadto znany był z Gór Świętokrzyskich, gdzie nie dotrwał do 1975 r. (Kudrna, Kralicek 1991, Skalski 1992), oraz z rozproszonych stanowisk w północno-wschodniej części kraju od Elbląga na zachodzie po Puszczę Białowieską na wschodzie (Dąbrowski, Krzywicki 1982, Kudrna, Kralicek 1991). Obecnie występuje na jedynym stanowisku w Sudetach (Balint 1991) potwierdzonym przez P. Adamskiego w 2001 r. Na obszarze Karpat w Pieninach (Buszko 1997b, Strojny 1957, Witkowski 1992), Beskidzie Sądeckim i Niskim, w Bieszczadach i na Pogórzu Przemyskim. Ponadto spotykany na wschodnim Roztoczu i w północno-wschodniej części Polski: Puszczy Białowieskiej, dolinie Biebrzy, na Mazurach na południe od Olsztyna i przy granicy z obwodem kaliningradzkim (Buszko 1997b). Rodzaj Parnassius wywodzi się z Azji, obszarów położonych wokół Himalajów, skąd rozprzestrzenił się po Palearktyce. Niepylak mnemozyna, jeden z grupy gatunków rozprzestrzeniających się na północ i zachód od Himalajów, swoim zasięgiem obejmuje obszary środkowej Azji i Kaukazu. Występuje też w Europie, gdzie jego liczebność i liczba stanowisk maleje posuwając się ze wschodu na zachód kontynentu. Podobnie jak niepylak apollo, motyl ten odznacza się dużą zmiennością ubarwienia i rozmiarów ciała. Posłużyło to do opisania szeregu podgatunków, z których zdecydowana większość nie ma wystarczającego naukowego uzasadnienia. Z terenu Polski i obszarów sąsiadujących opisano 11 podgatunków; szczególnie twórczy był w tym względzie znakomity lepidopterolog Marian Chrostowski (Chrostowski 1964). Należą do nich: (1) Parnassius mnemosyne silesiacus Fruchstorfer, 1916 (Sudety), (2) P. m. sitowskii Chrostowski, 1964 (Pieniny), (3) P. m. sandecensis Chrostowski, 1964 (pasmo Jaworzyny Krynickiej), (4) P. m. kornutensis Chrostowski, 1964 (Kornuty w paśmie Magury Wątkowskiej), (5) P. m. duklensis Chrostowski, 1964 (okolice Dukli), (6) P. m. livocenis Chrostowski, 1964 (Pogórze Ciężkowickie), (7) P. m. resoviensis Chrostowski, 1964 (okolice Rzeszowa), (8) P. m. mesoleucus Fruchstorfer, 1916 (Podlasie i Białowieża), (9) P. m. estonicus Bryk, 1922 (pogranicze z okręgiem Kaliningradzkim), (10) P. m. borussianus Fruchstorfer, 1916 (pojezierze Mazurskie), (11) P. m. schillei Bryk, 1922 (okolice Lwowa i Stryja). Systematykę podgatunków próbował uporządkować Krzywicki (Krzywicki 1982), utrzymał on odrębność systematyczną podgatunku sudeckiego, P. m. silesiacus, motyle z północno-wschodniej Polski i wymarłą populację z Gór Świętokrzyskich zaliczył do podgatunku P. m. borussianus, zaś formy karpackie i podkarpackie zaliczył do trzech podgatunków: formy z Beskidu Sądeckiego, Pienin i Tatr do P. m. sitowskii, pozostałe karpackie do P. m. duklensis, zaś występujące na pogórzu od Rzeszowa po granice Polski do P. m. schillei. | |
| Biotop/Siedlisko | Zajmuje rozmaite siedliska otwarte od suchych obrzeży lasów po wilgotne łąki śródleśne, przy czym wymogiem niezbędnym dla prawidłowego rozwoju gąsienicy jest dostęp światła. W Karpatach notowany najczęściej na polanach śródleśnych i obrzeżach lasów, na wysokości kilkuset metrów nad poziomem morza (Kudrna, Kralicek 1991). Opisywane były również stanowiska na świeżych zrębach (Buszko J. - mat. niepubl., Pax 1915, Wolf 1927), świadczące o możliwościach dyspersji gatunku. | |
| Biologia | Motyle pojawiają się w maju i czerwcu, pojedyncze okazy mogą jeszcze latać w lipcu, występuje u nich protandria. Obficie odżywiają się one nektarem, korzystając z wielu gatunków roślin kwiatowych. Zdecydowana większość osobników (ponad 88%) znakowanych (Seufert 1990), pozostaje na stanowisku, na którym zostały stwierdzone po raz pierwszy. Samce potrafią migrować do 1 km, zaś przeciętne przemieszczanie się nie przekracza 500 m, przy czym okazuje się, że na inne stanowiska migruje istotnie większa część populacji samic niż samców (Seufert 1990). Po zapłodnieniu samice składają jaja w pobliżu rośliny żywicielskiej (Strojny 1976), jaja zimują, a gąsienice pojawiają się w marcu żerując na trzech gatunkach kokoryczy - pełnej Corydalis solida (syn. C. intermedia), pustej C. cava i wątłej C. intermedia. Na naturalnych stanowiskach zagęszczenie gąsienic dochodzi nawet do 4 osobników na m2 (Seufert 1990). Gąsienice przechodzą przez 4 stadia rozwojowe, następnie odchodzą od miejsc żerowania i budują brunatny oprzęd, w którym się przepoczwarczają. Po około dwóch tygodniach z poczwarki wylęgają się motyle. | |
| Wielkość populacji w Polsce | Gatunek wykazuje w Polsce dwa wyraźne centra zasięgu - w Karpatach i w północno-wschodniej Polsce. Poza tym pozostaje izolowane stanowisko w Sudetach (Buszko 1997b). Oba zasięgi składają się z mniej lub bardziej rozproszonych populacji, z których populacje w Pieninach, Beskidzie Niskim, Bieszczadach, na Pogórzu Przemyskim, Roztoczu oraz w dolinie Biebrzy funkcjonują w systemie metapopulacji (osobniki migrują między poszczególnymi lokalnymi stanowiskami). Szacując liczebność poszczególnych populacji możemy domniemywać, iż większe populacje (metapopulacje) liczą co najmniej tysiąc osobników. Stąd liczebność populacji imagines niepylaka mnemozyny w Polsce możemy oszacować na kilka do kilkunastu tysięcy osobników. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Podstawowym zagrożeniem tego motyla, wymienianym przez wielu autorów (Balint 1991, Kostrowicki 1969, Kudrna, Kralicek 1991, Pax 1915, Skalski 1992, Strojny 1976, Witkowski 1992, Wolf 1927), jest naturalne zarastanie i sztuczne zalesianie biotopów zajmowanych przez gatunek. Kolejny problem to masowa turystyka i nielegalne wyłapywanie imagines i niszczenie siedlisk (Balint 1991, Kostrowicki 1969, Kudrna, Kralicek 1991, Pax 1915, Skalski 1992), wreszcie pewne negatywne znaczenie ma chemizacja siedlisk (Balint 1991), jak też antropogeniczne przekształcenia i niszczenie siedlisk (Balint 1991, Kostrowicki 1969, Pax 1915, Skalski 1992). | |
| Prognoza zmian populacji | W skali Europy gatunek utrzymuje się bez zmian, a nawet sugerowana jest jego ekspansja, stąd proponuje się wyłączenie go z załącznika II Konwencji Berneńskiej (Sway van, Warren, Grill 1997). W Polsce zmiany w gospodarce rolnej, zwłaszcza obserwowane ostatnio przypadki porzucania przez rolników gruntów i upraw, sprzyjają powstawaniu nowych siedlisk, stref ekotonalnych i ekspansji gatunku, która lokalnie jest zresztą sporadycznie obserwowana (Witkowski 1992). Podobnie jak w przypadku innych słabo migrujących owadów, znaczna ekspansja terytorialna tego motyla jest jednak niemożliwa bez wsparcia jego populacji programami reintrodukcji. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Niepylak mnemozyna znajduje się na liście gatunków zwierząt objętych ochroną gatunkową w Polsce ponadto kilka stanowisk gatunku znajduje się na terenie parków narodowych (Pieniński, Magurski, Bieszczadzki, Świętokrzyski, Biebrzański, Białowieski), jednak nie zapobiegło to wymieraniu lokalnych populacji (Świętokrzyski PN). Objęty Dyrektywą Siedliskową UE - Annex II i Konwencją Berneńską - Appendix II. | |
| Proponowane sposoby ochrony | Koniecznym elementem ochrony niepylaka mnemozyna jest program ochrony aktywnej, obejmujący wprowadzanie gatunku na wygasłe stanowiska (Pogórze Cieszyńskie, Sudety, okolice Krakowa, Świętokrzyski PN), które są zbyt odległe od stanowisk istniejących, aby mogły zostać zasiedlone drogą naturalnej dyspersji i migracji. Program taki obejmowałby oszacowanie potencjalnych siedlisk, wskazanie populacji do reintrodukcji, przeprowadzenie reintrodukcji i utrzymanie aktywnej ochrony siedlisk, zapobiegające ich zarastaniu i zacienieniu. Jest bardzo prawdopodobne, że prawidłowo osadzone populacje byłyby źródłem dalszej naturalnej dyspersji i zajmowania nowych stanowisk. Natomiast pozostać należy przy dotychczasowej ochronie prawnej gatunku. | |
| Summary | Clouded Apollo lives in two main areas in Poland: in the Carpathians and in north-east Poland. A separate population still exists in the Sudety Mts. It belongs to the species protected by law. The history of its distribution in Poland shows the shrinkage of the clouded apollo area of occurrence, which was best documented in the Sudety Mts. and in the Carpathians. Its habitat requirements and biology is well known, and the present Polish population totals some thousand imagines. Among the main threat factors are afforestation of forest glades and natural succession, tourism, illegal collection and overuse of chemicals in agriculture. Population prognosis assumes population abundance stability. It is suggested that current conservation measures should be supplemented by active re-introduction programs, which are considered as supportive for the natural re-colonization of distant suitable habitats. | |
| Źródła informacji | Balint Z. 1991. Conservation of butterflies in Hungary. Oedippus 3: 5-36.  Buszko J. 1997b. Atlas rozmieszczenia motyli dziennych w Polsce (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperioidea) 1986-1995. Oficyna Wydawn. Turpress, Toruń, 170 ss. Chrostowski M. 1964. Nowe podgatunki Parnassius mnemosyne L. (Lepidoptera, Papilionidae) z Karpat i ich przedgórza. Pol. Pismo entomol. 34: 189-196. Dąbrowski J.S., Krzywicki M. 1982. Ginące i zagrożone gatunki motyli (Lepidoptera) w faunie Polski. Studia Naturae B, 31, 1-171. Kostrowicki A.S. 1969. Geography of the Palearctic Papilionoidea (Lepidoptera). PWN, Warszawa, 380 pp. Krzywicki M. 1982. Monografia motyli dziennych Polski Papilionoidea i Hesperioidea (Lepidoptera). Lublin, 364 ss., 168 map, 17 tabl., 4 tabele (msc.). Kudrna O., Kralicek M. 1991. Schutz der Tagfalterfauna in Boehmen und Maehren (Tschechoslovakei). Oedippus 3: 37-74. Kulfan J., Kulfan M. 1991. Die Tagfalterfauna der Slovakei unter besonderer Berücksichtigung der Gebirgsoekosysteme. Oedippus 3: 75-102. Pax F. 1915. Über das Aussterben der Gattung Parnassius in den Sudeten. Zool. Annalen 7: 81 93. Seufert W. 1990. Untersuchungen zur Oekologie des Schwarzen Apollo (Parnassius mnemosyne L.; Lepidoptera: Papilionidae) in der Rhoen. Praca dypl. wyk. na Wydziale Biologii Uniwersytetu Juliusa Maximiliana w Wuerzburgu, Wuerzburg (msc.). Skalski A.W. 1992. Parnassius mnemosyne (Linné, 1758), niepylak mnemozyna. W: Polska czerwona księga zwierząt. Z. Głowaciński (red.). PWRiL, Warszawa: 265-267. Strojny W. 1957. Niepylak apollo (Parnassius apollo L.) i niepylak mnemozyna (Parnassius mnemosyne L.) z Pienin. Przegl. zool. 1: 180-182. Strojny W. 1976. Niepylak mnemozyna na ziemiach Polski. Przyr. Pol. 9: 6-7. Stuglik Z. 1936. Rozmieszczenie motyli większych w zespołach roślinnych Pogórza Cieszyńskiego. Wyd. Śląsk. Prace Biol. 1. Biocenoza lasów Pogórza Cieszyńskiego. Druk. Uniw. Jagiellońskiego, Kraków, 5: 165-216, tabl. 1-7. Sway C.A.M. van, Warren M.S., Grill A. 1997. Threatened butterflies in Europe - provisional report. De Vlinderstichting, Wageningen, The Netherlands, report nr. VS97.25 & British Butterfly Conservation, Wareham, UK. Witkowski Z. 1992. Mantis religiosa (Linné, 1758). W: Polska czerwona księga zwierząt. Z. Głowaciński (red.). PWRiL, Warszawa: 259-261. Wolf P. 1927. Die Großschmetterlinge Schlesiens. Teil 1. Auf Veranlassung des Vereins für schlesische Insektenkunde zu Breslau. Karl Vater, Breslau: 1-60. | |
| Autor | Zbigniew Witkowski | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
