| |
| |
|
Lucanus cervus (Linnaeus, 1758) | ||
| Rodzina | Lucanidae Jelonkowate | |
| Rząd | Coleoptera Chrząszcze | |
| Gromada | Insecta Owady | |
| Typ | Arthropoda Stawonogi | |
| Status | Saproksylobiontyczny gatunek chrząszcza, w Polsce spotykany coraz rzadziej, objęty ochroną gatunkową. | |
| Rozmieszczenie | Zasięgiem obejmuje całą Europę Południową i Zachodnią wraz z południową częścią Wielkiej Brytanii, środkowowschodnią Europę z południowymi krańcami Półwyspu Skandynawskiego. W kierunku wschodnim poprzez Litwę, Białoruś i Ukrainę sięga daleko w głąb Rosji, natomiast na południu obejmuje Półwysep Bałkański, Turcję, Iran, Syrię i północne krańce Afryki, tworząc tam jednak odrębne rasy geograficzne czy podgatunki, uznawane niekiedy za odrębne gatunki z powodu wyraźnych różnic morfologicznych (Baraud 1993, Bunalski 1999, Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1983, Horion 1958, Klausnitzer 1982). W Polsce jelonek rogacz występuje w formie nominatywnej i znany jest ze wszystkich krain z wyjątkiem Podlasia, Sudetów Wschodnich i Tatr (Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1983), jego zasięg ma jednak charakter wyspowy, z wyraźną tendencją do stopniowego zanikania stanowisk (Kaźmierczak 1992). Większość danych historycznych nie znalazła potwierdzenia po roku 1950, tylko nieliczne obserwacje prowadzone w latach 1951-1975 (wyłącznie w południowej części kraju) mogły być powtórzone w tych samych miejscach w ostatnim ćwierćwieczu, a liczba nowych stwierdzeń jest znikoma (Bunalski 1999, Doktór D., Kaźmierczak T., Kuśka A., Szwałko P., Trzeciak A., Ziarko Sz. - mat. niepubl.). Niektóre doniesienia są wątpliwe, nieprecyzyjne lub niewystarczająco udokumentowane (Głowaciński, Michalik 1979, Karpiński 1949, Kaźmierczak 1992, Strojny 1970, Szwałko, Tsinkevich, Aleksandrovich 2001). | |
| Biotop/Siedlisko | Ciepłe i świetliste drzewostany w niższych położeniach górskich i nizinnych, bądź to o charakterze naturalnym (przede wszystkim na siedliskach grądowych i łęgowych), ale także i kształtowanych przez człowieka (obrzeża lasów gospodarczych, stare parki miejskie i podworskie, stare cmentarze, a nawet sady). Jelonek powiązany jest przede wszystkim z dębem, ale też z innymi drzewami liściastymi, np. z bukiem, grabem, wiązem, czy drzewami owocowymi; w innych krajach wymieniane są również drzewa iglaste: sosna oraz świerk pospolity (Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1983, Klausnitzer 1982, Strojny 1970). | |
| Biologia | Pędraki rozwijają się przeciętnie 4-5 lat, w niezbyt rozłożonym drewnie u podstawy pni zamierających i martwych drzew lub pniaków (nabiegi korzeniowe, grube i płytko położone korzenie), czasem leżących pni czy też bardzo grubych konarów, ale tylko w miejscach ich kontaktu z ziemią. Wyrośnięta larwa przygotowuje zbudowany z ziemi, murszu i ekskrementów kokolit, w którym jeszcze jesienią powstaje postać doskonała. Po przezimowaniu imago spoczywa w kokolicie aż do okresu rójki, której szczyt przypada na najcieplejsze dni czerwca. Dorosłe chrząszcze odbywają w tym okresie loty (zwłaszcza w godzinach popołudniowych i wieczornych), żerują zlizując sok wyciekający ze zranionych drzew. Wtedy też odbywają się słynne "walki" samców, a mniej okazałe samice przystępują po kopulacji do składania niewielkiej liczby stosunkowo dużych jaj (Burakowski, Mroczkowski, Stefańska 1983, Klausnitzer 1982, Pawłowski 1961, Strojny 1970). | |
| Wielkość populacji w Polsce | Trudna do oceny, gdyż nawet na czynnych krajowych stanowiskach jego liczebność nie jest na bieżąco monitorowana. We wschodnich Niemczech lokalne populacje liczyły w latach 70. do kilkuset osobników, u nas pod koniec lat 80. zasoby krajowe tego chrząszcza szacowane były na około tysiąc do kilku tysięcy osobników (Karpiński 1949, Kaźmierczak 1992). O stopniowym kurczeniu się tych zasobów można wnioskować na podstawie zanikania wielu stanowisk obfitujących w jelonka jeszcze w połowie XX w. | |
| Zagrożenia i ich przyczyny | Obok naturalnych czynników oporu środowiska (bezkręgowce, ptaki i ssaki, z których głównym amatorem larw jelonka jest dzik) wymienić należy "porządkowanie" właściwych jelonkowi środowisk (usuwanie wszystkich drzew zamierających i martwych, leżących konarów, czasem nawet pniaków; równomierne zalesianie zrębów i polan śródleśnych), a także handel okazami i kolekcjonerstwo. | |
| Prognoza zmian populacji | Wszelkie konsekwentnie realizowane formy ochrony powinny korzystnie wpływać na lokalne populacje, jednak w ogólnym zarysie tendencja regresywna może się utrzymywać. | |
| Aktualne sposoby ochrony | Chroniony Konwencją Berneńską; w Dyrektywie Habitatowej ujęty w kategorii gatunków wymagających tworzenia obszarów ochronnych. Figuruje na wielu krajowych i lokalnych czerwonych listach i w czerwonych księgach, także w Polsce (Kubisz, Kuśka, Pawłowski 1998, Pawłowski 2003, Pawłowski, Kubisz, Mazur 2002), gdzie podlega ochronie gatunkowej. Ponadto część jego stanowisk znajduje się na terenie parków narodowych i rezerwatów przyrody (Kaźmierczak 1992). | |
| Proponowane sposoby ochrony | Edukacja społeczeństwa oraz konsekwencja w egzekwowaniu realizacji założeń wynikających z obowiązującego prawa i umów międzynarodowych. Obejmują one także tworzenie rezerwatów, pomników przyrody lub użytków ekologicznych w miejscach stwierdzonego występowania jelonka i ochrony jego potencjalnych siedlisk. Nie zaleca się natomiast reintrodukcji, gdyż potencjał dyspersyjny gatunku jest wystarczający, a naturalnej sukcesji powinno sprzyjać przede wszystkim zagęszczanie sieci dróg migracyjnych obfitujących we właściwe środowiska i bazę pokarmową. | |
| Summary | It is a rare saproxylic species, associated with deciduous trees, mainly oaks, growing in warm places in lowland and foothill areas. Before 1950 it was known from numerous scattered localities where it is now not observed and new records are scarce. In addition to natural destructive factors, the species is threatened by human husbandry connected with intensification of plant production, as well as by occasional collecting and trading in specimens. The species is protected by law; some places of its occurrence are protected in national parks and nature reserves. | |
| Źródła informacji | Baraud J. 1993. Les Coléopteres Lucanoidea de l'Europe et du Nord de l'Afrique. Bull. mens Soc. linn. Lyon, 62, 2: 42-64.  Bunalski M. 1999. Die Blatthornkäfer Mitteleuropas (Coleoptera, Scarabaeoidea). Bestimmung - Verbreitung - Ökologie. Herausgeber: František Slamka, Bratislava, 80 ss. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1983. Chrząszcze - Coleoptera. Scarabaeoidea, Dascilloidea, Byrrhoidea i Parnoidea. Katalog fauny Polski. PWN, Warszawa, 23, 9: 1-294. Głowaciński Z., Michalik S. 1979. Kotlina Sandomierska. W serii: Przyroda polska. Wiedza Powszechna, Warszawa, 199 ss. Horion A. 1958. Faunistik der mitteleuropäischen Käfer. Band 6: Lamellicornia (Scarabaeidae - Lucanidae). Kommissionverlag Buchdruckerei Aug. Feyel, Überlingen-Bodensee, 343 ss. Karpiński J.J. 1949. Materiały do bioekologii Puszczy Białowieskiej. Rozpr. Spraw. Inst. Bad. Leś., Ser. A, 56: 1-212. Kaźmierczak T. 1992. Lucanus cervus (Linné, 1758), Jelonek rogacz (Coleoptera, Lucanidae). W: Polska czerwona księga zwierząt. Z. Głowaciński (red.). PWRiL, Warszawa, 285-286. Klausnitzer B. 1982. Hirschkäfer oder Schröter - Lucanidae. Die Neue Brehm-Bücherei. A. Ziemsen-Verlag, Wittenberg-Lutherstadt, 83 ss. Kubisz D., Kuśka A., Pawłowski J. 1998. Czerwona lista chrząszczy (Coleoptera) Górnego Śląska. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Raporty i Opinie 3: 8-68. Pawłowski J. 1961. Próchnojady blaszkorożne w biocenozie leśnej Polski. Ekol. pol., A, 9: 355-437. Pawłowski J. 2003. Invertebrates. W: Carpathian List of Endangered Species. Z.J. Witkowski, W. Król, W. Solarz (eds.). WWF and Institute of Nature Conservation, Polish Academy of Sciences, Vienna-Krakow. 39-46. [całość 64 ss. + mapa]. Pawłowski J., Kubisz D., Mazur M. 2002. Coleoptera Chrząszcze. W: Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Z. Głowaciński (red.). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. 155 ss. + supl. 74 ss. Strojny W. 1970. Jelonek rogacz, Lucanus cervus L. (Coleoptera, Lucanidae) na ziemiach Polski. Przegl. zool. 14, 1: 62-77. Szwałko P., Tsinkevich V.A., Aleksandrovich O.R. 2001. Familia (rodzina): Lucanidae - jelonkowate. W: Katalog fauny Puszczy Białowieskiej. J.M. Gutowski, B. Jaroszewicz (red.). Inst. Bad. Leś.: 403 ss. | |
| Autor | Przemysław Szwałko | |
 |  |
COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009 |
)
