Słownik niektórych pojęć i terminów

W niniejszym słowniku uwzględniono terminy i pojęcia, które zostały użyte w tym tomie Księgi, a które nie zostały objaśnione w tomie pierwszym PCKZ (2001) i których nie objaśniają w swoich tekstach autorzy poszczególnych opracowań bieżącego tomu. Terminy zdefiniowane już wcześniej (PCKZ. Kręgowce 2001) oznaczono gwiazdką „*”, zdefiniowane zaś obok w tym słowniku poprzedzono strzałką (→) lub – dla uzupełnienia bliskiej czy przeciwstawnej terminologii – odesłano czytelnika do wskazanego hasła podając je w nawiasach, np. (por. → środowisko). Hasła są umieszczone w porządku alfabetycznym. W niektórych wielowyrazowych tytułach haseł odwrócono szyk wyrazów dla lepszej identyfikacji zwrotów pojęciowych, zasad i teorii, np. „ziemnowodne gatunki”, „konkurencyjnego wyparcia zasada”.

Allochtoniczny – takson, konkretny gatunek, który powstał poza danym terenem biogeograficznym i znalazł się tam na skutek zmian zasięgu, spowodowanych np. przez człowieka (por. → autochtoniczny).

Allopatryczność, gatunki allopatryczne – (biogeogr.) gatunki pokrewne żyjące na różnych obszarach geograficznych lub (ekol.) na odrębnych żywicielach (por. → gatunki sympatryczne).

Autochtoniczny – takson, konkretny gatunek zasiedlający obszar geograficzny, z którego się wywodzi (por. → allochtoniczny).

Biotop – dosłownie miejsce życia danego organizmu lub grupy organizmów (osobników) konkretnego gatunku wraz z całym zespołem czynników fizycznych i biotycznych, do których gatunek jest przystosowany. Niekiedy (np. Odum 1977, wyd. oryg. 1971) biotop definiowany jest jako przestrzeń życiowa zajęta przez konkretną biocenozę, albo środowisko danej biocenozy. Pojęcie nieprecyzyjne, w ekologii coraz rzadziej używane i zastępowane terminem → siedlisko, rzadziej → środowisko.

Czynniki środowiskowe → środowiskowe czynniki

Diapauza – okres zahamowania czynności życiowych organizmu spowodowany niesprzyjającymi warunkami zewnętrznymi, głównie obniżeniem temperatury i wilgotności, lub związany z przeobrażeniem (d. dziedziczna, poczwarka, → pronimfa itp.). Zjawisko to dotyczy przede wszystkim owadów w strefie klimatu umiarkowanego, jest wynikiem ewolucyjnego przystosowania tych zwierząt do przetrwania zimy lub okresów suszy. Wyróżnia się diapauzę obligatoryjną, uwarunkowaną genetycznie i powtarzalną o tej samej porze w cyklu rocznym, oraz d. fakultatywną, wywoływaną nieregularnie przez czynniki środowiskowe. W mechanizmie wprowadzającym organizm w stan diapauzy jest tzw. fotoperiod, czyli zmieniająca się długość dnia. W pewnym okresie roku organizm osiąga wartość krytyczną fotoperiodu, o czym – poprzez receptory – informowany jest układ hormonalny, regulujący metabolizm danego organizmu.

Dysjunkcja, zasięg dysjunktywny – rozerwanie zwartego zasięgu danego gatunku przynajmniej na dwie przestrzennie izolowane od siebie części (populacje). Przerwy w zasięgu powstają z przyczyn geograficznych i klimatycznych, jak też ekologicznych – w wyniku złożonych zależności między populacjami. Coraz częściej dysjunkcje powodowane są przez działalność człowieka.

Endemit – takson, np. konkretny gatunek, o ograniczonym (do pewnego, zwykle jednego i stosunkowo niewielkiego terytorium) zasięgu występowania.

Estywacja – reakcja niektórych gatunków zwierząt (np. ślimak żółtawy Helix lutescens) na długotrwałe okresy suszy i działanie bardzo wysokich temperatur, zwłaszcza w → środowiskach pustynnych, polegająca na zapadaniu w podobny do → hibernacji sen letni. Dla uniknięcia skrajnie trudnych warunków klimatycznych zwierzęta przechodzą w stan nieaktywności, np. ślimaki lądowe zamykają się w swych muszlach (czas → diapauzy).

Eurybionty – organizmy słabo wyspecjalizowane pod względem ekologicznym, o szerokim zakresie tolerancji na zmiany czynników środowiskowych (por. → stenobionty, także gatunek → eurytopowy).

Eurytopowy – inaczej gatunek eurybiontyczny, ekologicznie słabo wyspecjalizowany, występujący w szerokim spektrum siedliskowym, znoszący duże wahania czynników środowiskowych, m.in. temperatury, wilgotności i zasolenia (por. gatunek → stenotopowy).

Eutroficzny, żyzny, użyźniony – zbiornik wodny lub inne → siedlisko zasobne w łatwo dostępne związki odżywcze (nutrienty, biogeny), zwłaszcza azotu i fosforu. Często wzrost żyzności (eutrofizacji) prowadzi do niekorzystnych zmian warunków ekologicznych w zbiorniku, np. deficytu tlenowego. Powszechnym dziś zjawiskiem jest eutrofizacja spowodowana gospodarką człowieka, odprowadzaniem do wód wielkiej ilości związków organicznych i mineralnych.

Glochidium – postać larwalna niektórych słodkowodnych małży (np. z rodziny skójkowatych Unionidae), prowadząca pasożytniczy tryb życia, przywierając do skrzeli lub płetw ryby, skąd dyfuzyjnie wchłania pokarm z tkanek gospodarza. Rozwój glochidium przebiega w cyście utworzonej z tkanki żywiciela, po czym larwa opuszcza cystę i przekształca się w postać młodocianą.

Helofity – rośliny błotne, występujące w litoralu* oraz na terenach bagiennych i silnie podmokłych.

Hibernacja, sen zimowy – zjawisko polegające na przetrwaniu niekorzystnych warunków zimowych przez obniżenie metabolizmu i aktywności życiowych, np. u nietoperzy i niektórych owadów. Inaczej stan odrętwienia połączony z silnym zahamowaniem procesów metabolicznych i spadkiem temperatury ciała prawie do poziomu otoczenia. Schronienia i kwatery zimujących organizmów określa się niekiedy jako hibernakula (od łac. hibernaculum).

Imago (łac.) – owad dorosły, dojrzały, doskonały, końcowe stadium w rozwoju osobniczym danego gatunku, z na ogół w pełni ukształtowanymi już narządami rozrodczymi. W lm. imagines – owady dojrzałe.

Insektycydy – chemiczne środki owadobójcze, należące do pestycydów*, zwykle o selektywnym oddziaływaniu na poszczególne gatunki lub grupy gatunków owadów.

Kambiofagi – organizmy odżywiające się miazgą (łac. cambium) i łykiem, tkankami drzew tworzącymi warstwę między korą a drewnem, np. korniki Ipidae.

Konkurencyjnego wyparcia zasada – wg Hardina (1960, ang. competitive exclusion principle) głosi ona, że identyczni ekologicznie konkurenci nie mogą współistnieć na tym samym terenie. Jest to inaczej sformułowana myśl Gausego (1934) i wcześniejszych badaczy, że dwa gatunki o podobnej ekologii nie mogą wspólnie występować w tym samym miejscu i czasie.

Koprofagi, skatofagi – zwierzęta odżywiające się odchodami innych zwierząt, np. chrząszcz skarabeusz Scarabaeus sacer (por. → saprofagi).

Ksylofagi – drewnojady, organizmy odżywiające się drewnem (łac. xylum), np. chrząszcze z rodziny korników Ipidae, kołatkowatych Anobiidae, kózkowatych Cerambycidae, błonkówki z rodziny trzpiennikowatych Siricidae, termity Isoptera czy małż świdrak okrętowy Teredo narvalis – bez względu na stadium rozwojowe żerującego zwierzęcia (larwy, formy dorosłe).

Linienie – (u bezkręgowców) okresowe zrzucanie oskórka (kutikuli) w okresie rośnięcia larw aż do uzyskania dojrzałości płciowej (np. uskrzydlone owady, zaleszczotki), bądź w ciągu całego życia (np. pijawki). Uwarunkowane jest działaniem hormonów np. ekdyzonu. Polega ono na wymianie zewnętrznej powłoki ciała, jak też wyściółki jelit, tchawek i niektórych innych narządów. Szczególnie powszechne u owadów.

Locus typicus (łac.) – miejsce pochodzenia osobnika(ów), na podstawie których gatunek został opisany. W przypadku gatunków politypowych (zróżnicowanych wewnątrzgatunkowo) populacje z miejsca typowego z reguły zaliczane są do podgatunku nominatywnego. W lm. loci typici – miejsca typowe.

Merolimniczny – (organizm, gatunek, tryb życia) – dwuśrodowiskowy tryb życia zwierzęcia, które część swego życia spędza w środowisku wodnym, część w lądowym. Przykładem są m.in. jętki, widelnice, ważki i inne owady bentoniczne, które w stadium larwalnym żyją i rozwijają się w wodzie, w stadium → imago występują poza tym środowiskiem.

Mezotroficzny – jezioro lub inny akwen (typ → siedliska) o umiarkowanej żyzności wód (gleb, podłoża) w gradiencie między stanem → eutroficznym a → oligotroficznym. Także gatunek mezotroficzny, czyli zdolny do życia w średnio żyznym siedlisku.

Nekrofagi – trupojady, zwierzęta odżywiające się martwymi innymi zwierzętami. Należy do nich m.in. chrząszcz grabarz Necrophorus vespertillo.

Nisza ekologiczna – wielowymiarowa przestrzeń fizyczna zawierająca całkowity zakres warunków, w których organizm (osobnik) konkretnego gatunku w danym czasie może się pomyślnie rozwijać i pełnić w tej przestrzeni określone funkcje. Inaczej jest to pozycja i funkcja gatunku w określonym siedlisku – jego powiązania z innymi gatunkami. U pojęcia nisza ekologiczna (ang. ecological nishe) leży nie w pełni sprawdzona „zasada → konkurencyjnego wyparcia” (Hardin 1960), wedle której dwa gatunki o identycznej niszy ekologicznej nie mogą współistnieć w tym samym niezmiennym siedlisku. W pracy tej użyto też pojęć węższych, jak nisza siedliskowa i nisza pokarmowa (w sensie Oduma 1997). Organizmy mogą zmieniać swoje nisze w trakcie wzrostu i rozwoju osobniczego (np. owady bentoniczne).

Oligotroficzny – zbiornik wodny lub inne → siedlisko zawierające małą ilość związków odżywczych (nutrientów, biogenów), utrzymujące gatunki zdolne do życia w siedliskach ubogich w pokarm (stąd też termin: gatunki oligotroficzne).

Partenogeneza, dzieworództwo – rozmnażanie jednopłciowe, rozwój organizmu z nie zapłodnionego jaja. Może to być partenogeneza pełna (niektóre skorupiaki, pająki, owady), prowadząca wyłącznie do potomstwa żeńskiego, niepełna – cykliczna – po szeregu pokoleń dzieworodnych dająca pokolenie obupłciowe, oraz sporadyczna i cząstkowa zdarzająca się u wszystkich innych grup zwierząt, kończąca się po kilku podziałach śmiercią zarodka.

Profundal, strefa głębinowa – najgłębsza część jeziora obejmująca strefę pozbawioną dopływu światła (s. abiotyczna), zamieszkaną głównie przez zwierzęta bentoniczne, saprofityczne (por. litoral* i pelagial*).

Prometabolia – przeobrażenie (metamorfoza), w którym występuje liniejące stadium uskrzydlone (→ subimago), np. u jętek Ephemeroptera (por. → przeobrażenie zupełne, → przeobrażenie niezupełne).

Pronimfa – (1) pierwsze stadium larwalne ważek Odonata, lub (2) przedpoczwarkowe stadium larwalne u przylżeńców Thysanoptera.

Przeobrażenie niezupełne, hemimetabolia – rozwój, w którym występują dwa główne stadia: larwa i postać dorosła (→ imago), brak natomiast stadium spoczynkowego – poczwarki, np. u jętek Ephemeroptera, ważek Odonata i owadów prostoskrzydłych Orthoptera (por. → przeobrażenie zupełne).

Przeobrażenie zupełne, holometabolia – rozwój, w którym obok larwy i formy dorosłej (→ imago) występuje stadium poczwarki, np. u muchówek Diptera, błonkówek Hymenoptera i chruścików Trichoptera (por. → przeobrażenie niezupełne).

Relikt, przeżytek – termin wieloznaczny (Udvardy 1978); może to być (1) jednostka taksonomiczna, najczęściej w randze gatunku, pozostała po wyginięciu taksonów pokrewnych, mająca dziś ograniczony zasięg (r. filogenetyczny, r. ewolucyjny); (2) pozostałość po dawnym większym zasięgu danego taksonu (r. redukcyjny); (3) występowanie sprowadzające się do ograniczonego powierzchniowo refugium (r. refugialny); (4) pozostałość po minionych okresach geologicznych (np. r. trzeciorzędowy, r. epoki lodowcowej, glacjalny); (5) pozostałość odnosząca się do typów biogeograficznych jakie utrzymały się lokalnie (np. w górach) po epoce lodowcowej (np. r. północny, inaczej borealny, r. arktyczny, r. borealno-górski, r. arktyczno-alpejski), jak też do (6) typów ekologicznych (np. r. puszczy karpackiej, r. kserotermiczny). Termin ten bywa też używany w odniesieniu do stanowisk, np. stanowisko reliktowe (trzeciorzędowe, kserotermiczne) w Bielinku nad Odrą lub stanowisko reliktowe (plejstoceńskie, postglacjalne?) skrzelopływki bagiennej Branchinecta paludosa w Tatrach. Najczęściej pojęcie reliktu sprowadza się do dwóch koncepcji – (1) filogenetycznej (ang. relic, survivor; fr. relique) i (2) biogeograficznej (ang. relict; fr. relicte). Wprowadzono rozróżnienie między reliktami pierwotnymi – taksonami, które zmniejszyły zasięg z przyczyn naturalnych i reliktami wtórnymi – taksonami ustępującymi coraz częściej przed człowiekiem. Niekiedy relikt zredukowany do niewielkiego obszaru staje się z definicji endemitem, np. chruścik Allogamus starmachi – prawdopodobnie relikt glacjalny i zarazem endemit tatrzański.

Saprofagi – zwierzęta odżywiające się martwymi szczątkami organicznymi zarówno pochodzenia roślinnego (gr. phytosaprophaga) jak i zwierzęcego (gr. zoosaprophaga). Należą do nich również → nekrofagi i → koprofagi. Jest to duża grupa zwierząt bezkręgowych, która decyduje o procesach dekompozycji i obiegu materii organicznej, rozkładając szczątki organiczne pełni rolę „służby sanitarnej” w ekosystemach.

Saproksylobionty, gatunki saproksyliczne – gatunki bezkręgowców, głównie owadów, rozwijające się w obumierających lub martwych i rozkładających się drzewach, często kosztem innych organizmów związanych z tym środowiskiem. W różnych stadiach rozwojowych, najczęściej larwalnych, gatunki te żywią się butwiejącym drewnem, próchnem i całą materią organiczną wytworzoną w tym środowisku.

Siedlisko – bliżej określona część → środowiska przyrodniczego, czyli ogół czynników fizycznych i biotycznych umożliwiających rozwój i przeżywanie konkretnych organizmów, gatunków i biocenoz w danym miejscu. Każde siedlisko (ang. habitat) zapewnia istnienie wielu → nisz ekologicznych, zatem może utrzymywać wiele gatunków, np. siedlisko muraw kserotermicznych, buczyny karpackiej czy torfowiska wysokiego. Cechuje je zmienność w czasie i przestrzeni o różnym stopniu przewidywalności. Niekiedy siedlisko traktowane jest wymiennie z terminami → biotop i → środowisko.

Stanowisko (gatunku) – kategoria tak geograficzna, jak i topograficzna (geodezyjna), w tradycyjnym i tutaj przyjętym znaczeniu jest to miejsce (ang. locality, site) o określonej powierzchni lub przestrzeni, w którym odnotowano pojedynczego osobnika, rewir, kojarzącą się parę, wiele par, gniazdo, rodzinę, bądź skupisko (kolonię) osobników danego gatunku. W najprostszym przypadku jest to miejsce dające się wyrazić punktowo. W odniesieniu do drobnych zwierząt o nieregularnej strukturze rozmieszczenia (np. niektóre błonkówki) może to być również pewien, względnie niewielki obszar, który zajmuje grupa blisko sąsiadujących ze sobą subpopulacji (pop. lokalnych), tworzących niekiedy system metapopulacji* (np. niepylak apollo w Pieninach). W ujęciu kartograficznym, opartym na dowolnej siatce koordynatów, stanowiskiem jest zwykle rastrowe pole podstawowe w przyjętym systemie kartograficznym, na które przypada choćby jedno notowanie (ang. record) danego gatunku. Stanowiska mogą być siedliskowo homogeniczne i heterogeniczne, często się zdarza (gatunki → merolimniczne, → ziemno-wodne), że gatunek w różnych stadiach rozwojowych zajmuje w obrębie stanowiska odmienne typy siedlisk (np. chruścik Allogamus starmachi, zmienność mikrosiedlisk larw w różnych stadiach rozwojowych, zmiana środowiska w stadium → imago).

Stenobionty – organizmy silnie wyspecjalizowane pod względem ekologicznym, o wąskim zakresie tolerancji środowiskowej. Inaczej, organizmy zdolne do życia jedynie w warunkach specyficznych dla danego gatunku (por. → eurybionty, także gatunki → eurytopowe).

Stenotopowy (gatunek, takson) – wysoce wyspecjalizowany, o wąskiej tolerancji ekologicznej, występujący w ściśle określonym (specyficznym) → siedlisku, w warunkach wąskiej zmienności → czynników środowiskowych, zwłaszcza temperatury i wilgotności (por. gatunek → eurytopowy).

Strydulacja – wydawanie dźwięków przez owady za pomocą narządów strydulacyjnych (łac. organa stridentia), czyli przez pocieranie o siebie różnych części ciała z określoną częstotliwością, np. odnóży, skrzydeł i pokryw u prostoskrzydłych Orthoptera, odnóży u chruścików Trichoptera i chrząszczy Coleoptera, sąsiadujących ze sobą segmentów odwłoka u poczwarek niektórych motyli Lepidoptera.

Subfosylne (szczątki, skorupki) – w stanie niepełnego, trwającego jeszcze procesu fosylizacji (skamieliny), impregnacji solami mineralnymi co trwalszych części martwych organizmów (np. chitynowe pokrywy chrząszczy, skorupki ślimaków, fragmenty kości u kręgowców), co zwykle dotyczy szczątków osadzonych w warstwach okresu postglacjalnego, holocenu.

Subimago, pseudoimago – uskrzydlone, przedostatnie stadium w rozwoju owadów → prometabolicznych, takich jak jętki Ephemeroptera, morfologicznie podobne do → imago, lecz różniące się od form dojrzałych szczegółami w budowie (orzęsione skrzydła, krótsze nitki odwłokowe) i barwie ciała (przeważają matowe i białawe tony).

Sympatryczność, gatunki sympatryczne – (biogeogr.) bliskie sobie gatunki, występujące na tym samym obszarze geograficznym, czyli o zasięgach pokrywających się lub zachodzących na siebie, bądź takie (ekol.), które żyją na tych samych żywicielach (por. → gat. allopatryczne).

Środowisko (przyrodnicze, naturalne) – zwykle przyjmuje się, że jest to ogół czynników zewnętrznych – głównie fizycznych (np. temperatura, wilgotność, zasolenie), umożliwiających życie osobnikom danego gatunku bądź wielu gatunków na bliżej nieokreślonym obszarze. Środowisko (ang. environment) podlega zmianom, jego nieożywiona (abiotyczna) część w różnym stopniu kształtowana jest przez organizmy i procesy życiowe (np. roślinność tworząca glebę), coraz częściej także przez działalność człowieka (np. środowisko miejsko-przemysłowe). Termin środowisko bywa używany wymiennie w węższym znaczeniu jako → siedlisko, a nawet → biotop, jednak w ekologii stosowany jest najczęściej w szerokim znaczeniu, jak np. środowisko wodne, lądowe, pustynne, górskie, kosmiczne. Wśród gatunków → merolimnicznych i → ziemno–wodnych (np. owady bentoniczne*) powszechnym zjawiskiem jest przechodzenie gatunku z jednego środowiska w drugie w trakcie rozwoju osobniczego (larwy w wodzie, formy dojrzałe na lądzie).

Środowiskowe czynniki – czynniki zewnętrzne, głównie fizyczne i chemiczne (abiotyczne), jak temperatura, wilgotność, nasłonecznienie, zasolenie, zakwaszenie, a także biologiczne (biotyczne), wpływające na rozwój organizmów oraz funkcjonowanie systemów ekologicznych.

Takson – konkretna, wydzielona formalnie jednostka taksonomiczna dająca się zaszeregować do jakiejś kategorii systematycznej (gatunek, rodzaj, rodzina itp.), najczęściej jest to określony z nazwy gatunek, np. nadobnica alpejska Rosalia alpina lub rodzaj, np. mrówkolew Myrmeleon, groszkówka Pisidium.

Tolerancja ekologiczna – przystosowanie organizmu czy gatunku do życia w pewnym określonym przedziale zmienności → warunków środowiskowych (tzw. zakres tolerancji). Przedział ten może być u niektórych gatunków bardzo szeroki (gatunki → eurytopowe, → eurybionty) lub wąski (gatunki → stenotopowe, → stenobionty), jednak najbardziej efektywny rozwój i najwyższą przeżywalność osiąga gatunek w strefie optymalnej (tzw. optimum ekologiczne, fizjologiczne).

Warunki środowiska – zespól zmiennych → czynników środowiskowych, na które reagują organizmy, zwłaszcza takich czynników jak temperatura, kwasowość, zasolenie. Warunki środowiska są niewyczerpalne – nie są zużywane ani konsumowane przez organizmy (por. → zasoby środowiska).

Wikarianty – gatunki zastępcze, blisko ze sobą spokrewnione zajmujące sąsiadujące ze sobą i podobne środowiskowo obszary. Do wikariantów zalicza się większość → allopatrycznie rozmieszczonych gatunków.

Zasada konkurencyjnego wyparcia – konkurencyjnego wyparcia zasada

Zasoby środowiska – wszystko to co organizm (populacja, gatunek itp.) zużywa i wyczerpuje; zasobem jest pokarm dla zwierząt, związki nieorganiczne w glebie dla roślin, promieniowanie słoneczne dla roślin zielonych (ale warunkiem środowiska dla owadów), dziuple i kryjówki dla zwierząt, woda dla wszystkich organizmów itp. (por. → warunki środowiskowe, → czynniki środowiskowe).

Ziemnowodne gatunki – zwykle utożsamiane z merolimnicznymi, jednak w ścisłym znaczeniu są to gatunki mogące żyć i w wodzie i na lądzie w różnych etapach rozwoju osobniczego, np. pijawki, żaby zielone.

Zbigniew Głowaciński

Znaczenia niektórych zastosowanych skrótów i odnośników:
sp.(po łacińskiej nazwie rodzajowej ) species, gatunek nieokreślony
spp.(po łacińskiej nazwie rodzajowej ) wiele gatunków danego rodzaju
ssp.(po łacińskiej nazwie rodzajowej) subspecies, podgatunek; populacja wyniesiona do rangi podgatunku
synsynonim nazwy łacińskiej gatunku – najstarszy i/lub najczęściej używany w praktyce i odpowiedniej literaturze naukowej
*termin wyjaśniony (zdefiniowany) w (I) tomie PCKZ. Kręgowce (2001)
termin wyjaśniony obok, w tomie bieżącym PCKZ
PVAskrót od (ang.) Population Viability (Vulnerability) Analysis, czyli procedury badawcze oparte na złożonych analizach wrażliwości i zdolności populacji do przeżycia (zob. Mühlenberg i in. 1991, Boyce 1992)
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2004-2009