Philonthus rectangulus Sharp, 1874
nawozak kątnik

 introdukcja historyczna, w zasadzie po roku 1800introdukcja/inwazja kontynentalna, eurazjatyckiaRodzina  Staphylinidae  kusakowate
Rząd  Coleoptera  chrząszcze
Gromada  Insecta   owady
Typ  Arthropoda  stawonogi
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

powiększ

   
Locus typicus/Terra typica  

Japonia i Chiny.

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Azja wschodnia (Daleki Wschód, zapewne region mandżurski).

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Długość ciała 6,5-9 mm, ubarwienie na ogół smolisto-brunatne, przedplecze zwykle jaśniejsze; pokrywy i odwłok pokryte żółtobrunatnymi długimi włoskami (Szujecki 1980).

   
Biologia, ekologia  

Chrząszcz epigeiczny o dużej tolerancji. Synantropijnie żyje głównie w pryzmach kompostowych; poza tym spotykany w ekskrementach, nawozie, padlinie, gnijących grzybach itp. szczątkach pochodzenia organicznego.

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

W Europie sporadycznie obserwowany dopiero na początku XX wieku; później - od 1932 r. (Niemcy, Horion 1965) - notowany często na całym kontynencie, aż do północnej Fennoskandii (Lindroth 1960), także w najwyższych górach (wiele stanowisk w Alpach; Franz 1970). Prawdopodobnie zawleczony z końcem XIX wieku drogą morską (z towarami pochodzenia organicznego) do portów zachodniej Europy skąd mógł dalej samodzielnie rozprzestrzeniać się w Europie, a wstępna - bardzo wolna - faza inwazji mogła mieć kierunek S→N i SW→NE. Wiele danych wskazuje na taki kierunek zawleczeń w fazie kulminacyjnej, gdyż np. w północnej części Europy (Silfverberg 2005) najwcześniej spostrzeżony był w Danii -1933 (Hansen 1972), a następnie w Szwecji - lata 30. (Palm 1963), Finlandii - 1936 (Lindberg 1937) i Norwegii - 1951 (Strand 1954). W Alpach wiele notowań w dekadzie 1941-50 na stanowiskach synantropijnych w dolinach, lecz także w naturalnych biotopach reglowych oraz w piętrach wysokogórskich (Franz 1970).

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

Pierwsze publikowane o tym gatunku informacje z naszego kraju pochodzą z lat 1935-1939 i z tej racji należy je odnieść do fazy kulminacyjnej; są podawane w tym czasie przez pięciu różnych autorów (Neresheimer i Wagner 1935, Polentz 1937, 1938, 1939bc; Walles 1938, Tenenbaum 1938) i dotyczą kilku różnych rejonów kraju (Pomorze, Wielkopolska, Mazowsze, Śląsk Dolny i Górny, Małopolska), łącznie z obszarami górskimi (Sudety Zachodnie i Wschodnie, Kotlina Nowotarska, Tatry, Pieniny), co oznacza, iż gatunek rozprzestrzeniał się bardzo szybko w pierwszej połowie lat 30. Za ówczesne kierunki inwazji można ostrożnie przyjąć S→N i SW→NE, gdyż dane z pierwszych lat nie dotyczą wschodnich województw II RP, chociaż okolice dwóch ośrodków uniwersyteckich: Wilna i Lwowa były wówczas dość regularnie badane (Mazurowie, Łazorko). Najwcześniejsze - niepublikowane - dane z lat 1902 i 1917 kolekcji Stobieckiego można odnieść do fazy inicjalnej w Europie, gdy gatunek należał jeszcze do rzadkości, a pochodzą tylko z zalesionych części Krakowa, chociaż entomolog ten działał intensywnie na terenie całej Galicji, w tym także wschodniej; co potwierdza informację w KfP o rzadkości w Europie Ph. Rectangulus w pierwszych dekadach XX wieku. Trzecia data w kolekcji Stobieckiego odnosi się do 1935 r. (i stanowiska synantropijnego w centrum Krakowa), a koreluje z okresem pojawiania się równoczesnych informacji publikowanych przez różnych autorów w kilku krajach, co wskazuje na fazę kulminacyjną. Intensywne badania prowadzone w latach 90. w kilku obszarach wschodniej Polski nie wykazały obecności gatunku ani w Puszczy Białowieskiej lub Knyszyńskiej, ani w Bieszczadach - co jest dużą niespodzianką, gdyż wydaje się, iż obecność tego gatunku powinna być łatwo wykrywalna, zarówno przez odłowy pułapkowe, jak i przez przesiewanie ściółki. Prawdopodobnie gatunek ten przenosi się w naszej części Europy zgodnie z przeważającymi kierunkami wiatrów [SW→NE].

   
Występowanie na terenach chronionych  

Według dotychczasowych informacji Ph. rectangulus zadomowił się już w latach 30. w kilku górskich obszarach południowo-zachodniej Polski, które objęte są obecnie granicami parków narodowych: Karkonoskiego PN, Pienińskiego PN i Tatrzańskiego PN - a stwierdzone stanowiska znajdują się przynajmniej w ich otulinach. Z drugiej połowy XX wieku pochodzą pierwsze informacje dotyczące Babiogórskiego PN i dotyczą zarówno synantropijnych biotopów u podnóży północnych (Zawoja-Czatoża - 1963 r.; Pawłowski 1964), jak i rejonu szczytowego (Diablak - 1959 r.; Pawłowski 1967). Obecność w Pieninach potwierdzona została w latach 1987-90 stanowiskiem w słowackim PNP (Jászay 1997).

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

Według danych Jászaya (1997), zebranych w słowackich Pieninach, omawiany gatunek wypiera z zajmowanego mikrobiotopu osobniki rodzimego Ph. nitidus (Fabr.) o podobnych wymaganiach troficznych i zapewne podobnych preferencjach ekologicznych.

   
Szkodliwość, profilaktyka i zwalczanie  

Nie stwierdzono jakichkolwiek szkód - w sensie gospodarczym.

   
Prognoza  

W zachodniej i środkowej części kraju [mapa] fazę inwazji można uważać za ustabilizowaną; prawdopodobna jest powolna ekspansja także w kierunku wschodnim.

   
Literatura  
  • Franz H. 1970. Die Nordost-Alpen im Spiegel ihrer Landtierwelt. Eine Gebietsmonographie. Band III Coleoptera 1. Teil, umfassend die Familien Cicindelidae bis Staphylinidae. Universitätsverlag Wagner, Innsbruck-München: 1-501.
  • Hansen V. 1972. Andet tillaeg til "Fortegnelse over Danmarks biller" (Coleoptera). Entomologiske Meddelelser, Kobenhavn, 40: 109-118.
  • Horion A. 1965. Faunistik der mitteleuropäischen Käfer. Band X: Staphylinidae 2. Teil Paederinae bis Staphylininae. Überlingen-Bodensee: XV+335, 27 mp.
  • Jászay T. 1997. Niekoľko poznámok k výskumu chrobákov (Coleoptera) slovenskej časti Pieninského národného Parku. Monografické Štúdie o národných Parkoch. 1. Príroda Pienin v premenách. [Bratislava]: 105-109.
  • Lindberg S.1937. Nykomlingar till Finlands skalbaggsfauna. Notulae Entomol. 17: 17-23.
  • Lindroth C.H. (ed.) 1960. Catalogus coleopterorum Fennoscandiae et Daniae. Entomologiska Sällskapet i Lund: 1-478 + mp. nlb.
  • Neresheimer J., Wagner H. 1935. Beiträge zur Coleopterenfauna der Mark Brandenburg. XVI. Ent. B., Krefeld, 31: 106-120, 161-165.
  • Palm T. 1963. Skalbaggar. Coleoptera. Kortvingar: Fam. Staphylinidae. Underfam. Paederinae, Staphylininae. Häfte 3. Svensk Insektfauna 49: 1-168.
  • Pawłowski J. 1964. Nowe dla Babiej Góry gatunki chrząszczy (Coleoptera). Fragmenta Faunistica 11: 103-113.
  • Pawłowski J. 1967. Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. Acta Zoologica Cracoviensia 12: 419-665.
  • Polentz G. 1937. Beiträge zur schlesischen Käferfauna. Z. Ent., Breslau, 18, 2: 6-15.
  • Polentz G. 1938. Beiträge zur schlesischen Käferfauna. Mitt. Ent. Ges. Halle, 16: 48-60.
  • Polentz G. 1939a. Beiträge zur schlesischen Käferfauna. Z. Ent., Breslau, 18, 3: 4-11.
  • Polentz G. 1939b. [Einige Käfer aus Schlesien] Z. Ent., Breslau, 18, 3: 1
  • Silfverberg H. 2005. Newcomers in the coleopteran fauna of northern Europe. In: Skłodowski J., Huruk S., Barševskis A., Tarasiuk S., (eds) Protection of Coleoptera in the Baltic Sea Region. Warsaw Agricultural University Press: 93-101.
  • Sharp D. 1874. The Staphylinidae of Japan. Transaction of the Royal Entomological Society of London, 24: 1-103.
  • Strand A. 1954. Om noen nykomlinger i den norske billefaunaen. Norsk Entomologisk Tidsskrift, Oslo, 9: 55-58.
  • Szujecki A. 1980. Kusakowate - Staphylinidae/ Kusaki - Staphylininae. Klucze do oznaczania owadów Polski, cz. XIX, Chrząszcze - Coleoptera, z. 24 e. PWN, Warszawa-Wrocław: 1-164.
  • Tenenbaum Sz. 1938. Nowe dla Polski oraz rzadsze gatunki i odmiany chrząszczy. VIII. Fragmenta Faunistica Musei Zoologici Polonici, Warszawa, 3: 415-429.
  • Walles W. 1938. II Przyczynek do znajomości kusaków Polski Południowej (Coleoptera: Staphylinidae). Złoty Szlak, Stanisławów, 1: 67-70.
   
Streszczenie  

Philonthus rectangulus Sharp is a Far-East epigeic beetle of high tolerance to environmental stress. It is a flying beetle. In Europe it was found for the first time at the turn of the 19th century, and a few decades later it was already noted almost all over Europe. It was probably brought by sea from East Asia to sea-ports in Western Europe, from where it spontaneously spread to the east and north of the continent. In Poland it has been known since the 1930s. In Europe it usually lives para-synanthropically, mainly in compost heaps, manure, carcass, rotting fungi and other organic debris. However, it was also found in mountains, in natural forest biotopes and even in the alpine belt. The species is of no economic importance. The results of studies carried out in the Slovakian Pieniny Mts. have shown that this invader supplants the related native species Ph. nitidus. This finding testifies to the great success of Ph. rectangulus invasion and one should be prepared for its further quick expansion in western Eurasia.

   
Opracowanie  Jerzy Pawłowski
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014