Monacha cartusiana (O.F. Müller, 1774)
ślimak kartuzek
Carthusian Snail

 introdukcja historyczna, w zasadzie po roku 1800introdukcja/inwazja kontynentalna, eurazjatyckiaRodzina  Helicidae  
Rząd  Stylommatophora  trzonkooczne
Gromada  Gastropoda  ślimaki
Typ  Mollusca  mięczaki
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

   
Locus typicus/Terra typica  

Francja.

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Europa Zachodnia, Południowo-Zachodnia i południowa część Europy Środkowej. Na północ sięga po południowo-wschodnią część Wysp Brytyjskich (Ellis 1969), na wschodzie dochodzi do południowej Ukrainy, Krymu oraz zachodniego Kaukazu. Liczne jego stanowiska znajdują się też na Węgrzech (Pintér i Suara 2004) oraz na Bałkanach (Pintér 1968).

W zachodniej Europie Monacha cartusiana jest elementem starym, o czym świadczą jego plejstoceńskie znaleziska we Francji, natomiast z południowo-wschodniej części Wysp Brytyjskich znany jest z holocenu. Również z holocenu (subboreal) podaje go ze Słowacji Ložek (1964), a z Bułgarii Petrbok (1941), natomiast stanowisko w Górach Bükk na Węgrzech jest nieco młodsze (subatlantyk) (Fűköh 2000).

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Szerokość muszli 9-17 mm; wysokość muszli 6-9 mm. Muszla nisko stożkowata z bardzo wąskim (nakłutym) dołkiem osiowym, złożona z 5½-6½ skrętów, z których ostatni jest przy otworze dwukrotnie szerszy od przedostatniego. Powierzchnia muszli bardzo delikatnie, nieregularnie prążkowana, kremowobiała, niekiedy z delikatnie zaznaczonym peryferycznym paskiem; brzeg otworu lekko wywinięty, czerwonawy lub brunatny, a nieco głębiej, równolegle do brzegu otworu znajduje się biaława lub żółtawa warga.

   
Biologia, ekologia  

Monacha cartusiana żyje głównie w biotopach otwartych o charakterze stepowym, na suchych, trawiastych zboczach i w zaroślach, na ugorach i łąkach, ale również na skraju lasów. Wykazuje dużą tolerancję pod względem wymagań wilgotnościowych. W Czechach jest znajdowany zarówno na suchych, jak i na podmokłych łąkach, w pobliżu zbiorników wodnych (Mikovcová i in. 2007). Na ogół nie przekracza wysokości 500 m n.p.m. Większość stanowisk, a w szczególności leżących poza obszarem zwartego zasięgu, to miejsca zmienione antropogenicznie.

Z badań populacji żyjącej w północnej Grecji (Staikou i Lazaridou-Dimitriadou 1990) wynika, że osobniki M. cartusiana osiągają dojrzałość płciową przy wielkości muszli ponad 7 mm, gdy brzeg otworu wytworzy charakterystyczną wargę oraz czerwonawy pasek wzdłuż brzegu otworu. Okres rozrodczy większości osobników zaczyna się zwykle dwa lata po wylęgu i w warunkach greckiego klimatu trwa od połowy jesieni do początku zimy, a ślimaki są aktywne również zimą. Nieznaczna część populacji składa jaja rok po wylęgu, a następnie wszystkie te osobniki giną. W czasie gorącego lata ślimaki, przyczepione do sucholubnych roślin lub leżące wprost na powierzchni ziemi, zapadają w stan estywacji, a otwór zakrywają wapienną epifragmą.

Na stanowisku w Poznaniu i w Kielcach ślimaka tego znajdowano na łodygach ziół i źdźbłach traw, jak też pod kamieniami, na opadłych liściach, a nawet na pniach drzew. Szczególnie aktywne i liczne osobniki występowały w czasie zwiększonej wilgotności powietrza, tzn. rano oraz po deszczu.

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

Zasięg tego gatunku w Europie Środkowej jest przerywany i ogranicza się do izolowanych stanowisk. Mniej lub bardziej liczne stanowiska znajdują się na terytorium Republiki Czeskiej, gdzie ślimak ten wciąż rozszerza swój zasięg ku północy i północnemu-wschodowi, a więc ku granicom Polski. Ekspansja ta szczególnie nasiliła się w ostatnich 15 latach (Manaš 2002, Kolouch 2005, Mikovcová i in. 2007). Występuje również na Słowacji (Lisický 1991), w Austrii (Klemm 1960), Szwajcarii, Niemczech, gdzie ostatnio został znaleziony koło Lipska (Oschmann 2003, Benke i Renker 2005) i w Rostocku (Göllnitz 2003) oraz w Holandii (Gittenberger i in. 1970), Belgii i Danii. Większość stanowisk powstała prawdopodobnie w wyniku zawleczenia. Hausdorf (2000) uważa, że stanowiska M. cartusiana na Kaukazie również są najprawdopodobniej wynikiem introdukcji przez człowieka. Ostatnio został też zawleczony do Ameryki Północnej, gdzie znaleziono go na stacjach przeładunkowych w Detroit i okolicy, w kontenerach przywiezionych z obszaru śródziemnomorskiego, zawierających płytki ceramiczne (http://cphst.aphis.usda.gov/projectDetail.cfm?projid=291).

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

W Polsce podawany jest tylko z czterech stanowisk o charakterze synantropijnym. Po raz pierwszy został znaleziony w 1971 roku we Wrocławiu, na suchej łące, w środowisku ruderalnym na prawym brzegu rzeki Ślęży (Kosińska 1973). Drugie stanowisko zostało odkryte w 2002 roku w Poznaniu, gdzie liczną populację tego ślimaka znaleziono nad rzeką Cybiną (Cholewa i in. 2003). Kolejne stanowisko (z 2005 roku) znajduje się w starym kamieniołomie na kserotermicznej murawie Wzgórza Wietrznia na obrzeżach Kielc (Górka 2005). Wszystkie te stanowiska są antropogenicznie zmienione, w dodatku położone w pobliżu ruchliwych dróg. W 2007 roku M. cartusiana została odkryta na kolejnym stanowisku, we wsi Nadole, na zachodnim brzegu jeziora Żarnowieckiego (inf. niepubl.). Stanowisko ma wybitnie ruderalny charakter; jest to hałda na ścianie żwirowni utworzona ze śmieci, gruzu, spalonych gałęzi i karczów, częściowo zarośnięta. Ślimakowi temu towarzyszy masowo występująca tam Helicella obvia. Nie wiadomo, czy we Wrocławiu ślimak ten w dalszym ciągu występuje na stanowisku sprzed trzydziestu laty, gdyż na łące, na której go znaleziono, corocznie jest wypalana trawa. Ale ostatnio jego występowanie zostało stwierdzone na kilku innych stanowiskach, m.in. w pobliżu wrocławskich ogródków działkowych (B. M. Pokryszko - inf. ustna). Wydaje się, że zarówno w Poznaniu jak i w Kielcach ślimak kartuzek ma dobrze rozwijające się i ustabilizowane populacje, gdyż obok dorosłych osobników występują również młode, będące na różnych etapach rozwoju. Wcześniejsze dane o występowaniu Monacha cartusiana na Śląsku i w Tatrach okazały się błędne (Riedel 1988).

Do Polski gatunek ten został zawleczony prawdopodobnie z obszaru dawnej Czechosłowacji lub wschodniej części Niemiec, gdzie był notowany wcześniej. Kosińska (1973) podaje, że wrocłąwskie stanowisko Monacha cartusiana znajduje się w odległości 140 km od najbliższego Czeskiego stanowiska w miejscowości Choceň. Najprawdopodobniej zawleczony przypadkowo.

   
Występowanie na terenach chronionych  

W Polsce nie stwierdzono.

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

Brak na ten temat danych z Polski. W krajach śródziemnomorskich bywa tu i ówdzie uważany za szkodnika, ale w Szwajcarii i Austrii jest w grupie gatunków chronionych (Míkovcová i in. 2007).

Prowadzone w wielu krajach Europy badania nad rolą ślimaków w przenoszeniu chorób pasożytniczych u zwierząt domowych wykazały, że np. w Bułgarii Monacha cartusiana jest żywicielem pośrednim nicieni z rodziny Protostrongylidae, które powodują płucne schorzenia u kóz i owiec (Georgiev i Georgiev 2002).

   
Prognoza  

Silnie zagęszczone populacje żyjące na 2 z 3 wykazanych polskich stanowisk wskazują, że ślimak ten w południowo-zachodniej części kraju znalazł optymalne warunki do życia i jest bardzo prawdopodobne jego dalsze rozprzestrzenianie się, tym bardziej, że z łatwością ulega pasywnej dyspersji (Trautner 2000).

   
Literatura  
  • Benke M., Renker C. 2005. Vorkommen von Monacha cartusiana (O.F. Müller, 1774) und Cernuella neglecta (Draparnaud, 1805) im Stadtgebiet von Leipzig (Sachsen). Malakologische Abhandlungen 23: 109-115.
  • Cholewa S., Koralewska-Batura E., Batura M. 2003. A new locality of Monacha cartusiana (O.F. Müller, 1774). Folia Malacologica 11 (1/2): 59-61.
  • Ellis A.E. 1969. British snails. A Guide to the non-marine Gastropoda of Great Britain and Ireland, Pleistocene to Recent. Oxford University Press, London: 1-298.
  • Fűköh L. 2000. Main characteristics of development of gastropod fauna of the Carpathian Basin during the Late Quarternary. Folia Historico-Naturalia Musei Matraensis 24: 31-38.
  • Georgiev D., Georgiev B. 2002. Terrestrial gastropods as intermediate hosts of protostrongylid nematodes in pastures for sheep and goats in the region of Stara Zagora, Bulgaria. Acta Zoologica Bulgarica 53 (3): 47-54.
  • Gittenberger E., Backhuys W., Ripken T.E.J. 1970. De Landslakken van Nederland. Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, Amsterdam: 1-177.
  • Göllnitz U. 2003. Die Kartäuserschnecke (Monacha cartusiana) in Rostock. Arch. Freunde Naturg. Mecklb. 42: 109-112.
  • Górka M. 2005. The invasion continues - a new locality of Monacha cartusiana (O.F. Müller) (Gastropoda: Pulmonata: Helicidae) in the Świętokrzyskie Mts (Central Poland). Folia Malacologica 13 (4): 153-155.
  • Hausdorf B. 2000. The genus Monacha in Turkey (Gastropoda: Pulmonata: Hygromiidae). Archiv für Molluskenkunde 128: 61-151.
  • Kolouch L. R. 2005. Dalši lokality Monacha cartusiana. Živa 3:123.
  • Kosińska M. 1973. Monacha cartusiana (Müller) i Milax budapestensis (Hazay) - dwa interesujące gatunki w faunie Polski. Przegląd Zoologiczny 17 (1): 59-62.
  • Lisický M.J. 1991. Mollusca Slovenska. Veda, Bratislava: 1-341.
  • Ložek V. 1964. Quartärmollusken der Tschechoslowakei. Rozpravy Ústředního Ústavu Geologického 31: 1-374.
  • Maňas M. 2002. Mekkýši (Gastropoda, Bivalvia) černovírského slatiniště u Olomouce. Ms. Depon. In: OkÚ Olomouc.
  • Mikovcová A., Juřičková L., Petrusek A. 2007. Monacha cartusiana (O.F. Müller, 1774) - the phylogenetic study of the Central Europe populations has started. Abstracts of Invasive Molluscs Conference, April 2nd 2007, The London Malacological Society: 9.
  • Oschmann M. 2003. Erstfund von Monacha cartusiana (O.F. Müller, 1774) im Freistaat Sachsen (Gastropoda: Stylommatophora: Hygromiidae). Malakologische Abhandlungen 21: 145-146.
  • Petrbok J. 1941. Posttertiaria nonmarina mollusca bulgarica. Vestnik Královské České Společnosti nauk, Třida mat.-priř.: 1-39.
  • Pintér L. 1968. Über bulgarische Mollusken. Malakologische Abhandlungen, 2 (15): 209-247.
  • Pintér L., Suara R. 2004. Magyarországi puhatestűek katalógusa hazai malakológusok gyűjtései alapján [Catalogue of Hungarian Molusca]. Magyar Természettudományi Múzeum, Budapest: 1-547.
  • Riedel A. 1988. Katalog Fauny Polski, 36 (1). Ślimaki lądowe (Gastropoda terrestria). PWN, Warszawa: 1-316.
  • Staikou A., Lazaridou-Dimitriadou M. 1990. Aspects of the life cycle, population dynamics, growth and secondary production of the snail Monacha cartusiana (Müller, 1774) (Gastropoda Pulmonata) in Greece. Malacologia 31 (2): 353-362.
  • Trautner J. 2000. Ein Ferntransport der Kartäuserschnecke, Monacha cartusiana (O.F. Müller, 1774) (Gastropoda: Stylommatophora: Helicidae), mit Anmerkungen zur passiven Ausbreitung bei Schnecken. Malakologische Abhandlungen 20 (16): 161-163.
   
Streszczenie  

Monacha cartusiana (O.F. Müller, 1774) is a sub-Mediterranean species. In Central Europe its range gradually becomes more and more disrupted towards the north and north-east and eventually, limited to isolated localities. In Poland the species was first found in 1971, in Wrocław and much later at two other synanthropic localities in Poznań and Kielce. Carthusian Snail was probably brought to our country from the area of the former Czechoslovakia or from the eastern part of Germany where it was observed earlier. Recently, this species has also been introduced to Northern America where for the first time it was recorded in Detroit and its environs.

   
Opracowanie  Ewa Stworzewicz i Marcin Górka
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014