Hypoponera punctatissima (Roger, 1859)
mrówka Rogera
Roger's Ant, Tramp Ant

 introdukcja historyczna, w zasadzie po roku 1800introdukcja/inwazja transoceaniczna, czyli międzykontynentalnaRodzina  Formicidae  mrówkowate
Rząd  Hymenoptera  błonkówki
Gromada  Insecta   owady
Typ  Arthropoda  stawonogi
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

powiększ

   
Locus typicus/Terra typica  

"Rauden" = Rudy k. Raciborza (Polska: Górny Śląsk).

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Prawdopodobnie obszar paleotropikalny.

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Długość ciała 2,5-3,2 mm; ubarwienie jasnobrunatne. Samce bezskrzydłe, z małymi oczami, czułki 12-segmentowe.

   
Biologia, ekologia  

Gatunek ciepłolubny, silnie drapieżny - żywi się drobnymi stawonogami. W obszarze śródziemnomorskim gnieździ się w gruncie, pod kamieniami, w szczelinach skalnych. W Europie Środkowej i Północnej występuje synantropijnie (szpitale, piekarnie, kuchnie, cieplarnie), lecz w okresach upalnych może penetrować tereny poza budynkami. Okres godowy od czerwca do sierpnia; samce - jako bezskrzydłe - pozostają w gnieździe (Czechowski i in. 2002).

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

Nie można wykluczyć, że w obszarach tropikalnych i subtropikalnych od dawna zachodziły migracje tej mrówki przy pomocy oceanicznych prądów morskich (przenoszących m.in. orzechy kokosowe), gdyż jej stanowiska znane są niemal z wszystkich archipelagów na trzech oceanach. Oczywiście rozwój żeglugi transoceanicznej przyśpieszył zasiedlenie zarówno ważniejszych wysp, jak i rejonów dużych portów morskich na wszystkich zamieszkałych kontynentach. Stanowiska mrówki Rogera w interiorze kontynentów w dalszym ciągu należą do mniej licznych, a stwierdzane są przede wszystkim w Europie i Stanach Zjednoczonych, co jednak wynika najczęściej z lepszego zbadania tych obszarów.

Gatunek został opisany ze Śląska, już jako synantropijny. Późniejsze publikowane stwierdzenia dotyczyły kolejno: obszaru śródziemnomorskiego Europy Południowej (Stazzano w pn. Włoszech - 1878), Cejlonu (1896), Niemiec (Poczdam, 1907) i Bermudów (1910), a w okresie międzywojennym (1922-1939) notowano mrówkę Rogera z kilku archipelagów na Pacyfiku, z Afryki Zachodniej i Finlandii. W drugiej połowie XX wieku liczba stanowisk zwiększała się szybko, w miarę rozwoju służb kwarantannowych w głównych portach morskich, a w interiorze Europy i Ameryki Północnej dodatkowe informacje pochodziły głównie z myrmekologicznych badań faunistycznych. Przebieg ekspansji na półkuli południowej opisali Delabie i Blard 2002.

Obecnie omawiany gatunek uważany jest za element kosmopolityczny pochodzenia tropikalnego (Czechowski i in. 2002). Ta hipoteza sugeruje, iż do Europy Południowej mógł być zawleczony dużo wcześniej (kilkaset lat temu?) z obszarów międzyzwrotnikowych Starego Świata (być może z Afryki), zapewne drogą morską z towarami egzotycznymi, przy czym w rejonie śródziemnomorskim zaaklimatyzował się dobrze, a środkowe i północne rejony Europy (aż do Finlandii, Norwegii i Islandii!) kolonizował synantropijnie. W dawniejszej literaturze informacje o stanowiskach mrówki Rogera pojawiały się sporadycznie, co ugruntowało przekonanie o rzadkości tego gatunku. Jednak rewizja nieopracowanych wcześniej materiałów muzealnych (głównie europejskich) przeprowadzona niedawno przez Seiferta (2003) zwiększyła liczbę znanych stanowisk - w samych Niemczech stwierdził on kilkanaście nowych. Podobne wyniki dała rewizja materiałów hiszpańskich (http://www.hormigas.org).

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

Występowanie mrówki Rogera na Górnym Śląsku zostało potwierdzone dopiero 80 lat po jej opisie przez kolejne stanowisko w Bytomiu (Nowotny 1937). Po II wojnie światowej stwierdzono ten gatunek w Warszawie, Łodzi, a także w okolicy Włoszczowej (Pisarski 1975), jednak nie ma pewności czy stanowiska te są wynikiem powolnej migracji ze Śląska, czy też są to kolejne introdukcje wynikające z transportu towarów (zwłaszcza spożywczych) z różnych kierunków.

   
Występowanie na terenach chronionych  

Brak informacji.

   
Szkodliwość, profilaktyka i zwalczanie  

Praktycznie mrówka Rogera nie ma większego znaczenia gospodarczego, gdyż w dalszym ciągu jest to gatunek rzadko spotykany. Natomiast zasiedlenie szpitali (raportowane z Anglii) może być jakimś problemem higienicznym.

   
Prognoza  

Zapewne w najbliższych latach, w wyniku bardziej aktywnej i skrupulatnej działalności inwentaryzacyjnej myrmekologów zwiększy się częstotliwość i obszar stwierdzeń mrówki Rogera w naszym kraju. Dotyczyć to może także państw ościennych, w których tego gatunku - z wyjątkiem Niemiec - dotychczas nie notowano.

   
Literatura  
  • Czechowski W., Radchenko A., Czechowska W. 2002. The ants (Hymenoptera, Formicidae). Museum and Institute of Zoology PAS, Warszawa: 1-200 + 1 wkł. nlb.
  • Delabie J.H.C., Blard F. 2002. The Tramp Ant Hypoponeura punctatissima (Roger) (Hymenoptera: Formicidae: Ponerinae): New Record from the Southern Hemisphere. Neotropical Entomology 31 (1): 149-151.
  • http://www.hormigas.org/xEspecies/Hypoponera%20punctatissima.htm 2008.
  • Nowotny H. 1937. Nachtrag zur Ameisenfauna Oberschlesien. Zeitschrift für Entomologie, Breslau, 18: 5-6.
  • Pisarski B. 1975. Mrówki Formicoidea. Katalog fauny Polski. Instytut Zoologii PAN, Warszawa, część 26, 1: 1-85.
  • Roger J. 1859. Beiträge zur Kenntnis der Ameisenfauna der Mittelmeerländer. Berliner Entomologische Zeitschrift 3: 225-259.
  • Seifert B. 2003. Hypoponera punctatissima (Roger) and H. schauinslandi (Emery). Two morfologically and biologically distinct species (Hymenoptera: Formicidae). Abhandlungen und Berichte des Naturkundemuseums Görlitz, 75 (1): 61-81.
   
Streszczenie  

Roger's Ant Hypoponera punctatissima (Roger) was described already as an invasive species in the middle of the 19th century from southern Poland (Silesia) but it originated probably in the palaeotropical area, perhaps in West and South Africa, from where since a long time it was being introduced via sea transport to most archipelagoes, and also to more important sea ports, particularly in Europe and North America. From these ports it could spread deep into the land, mostly spontaneously but probably also via land transport. Roger's Ant is a thermophilous predator, it feeds on small arthropods. In the Mediterranean area it nests in the ground under stones and in rock crevices. In Central and Northern Europe, it occurs synanthropically (hothouses, kitchens, bakeries, hospitals) but during hot summers, and especially during swarming, it penetrates also areas outside of buildings. This activity is shown only by winged queens, while males which are wingless remain in nests. A slow rate of it expansion in Europe is undoubtedly caused by its poor ability to disperse; it can fly only at short distances.

   
Opracowanie  Jerzy Pawłowski
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014