Aphelinus mali (Haldeman, 1851)
osiec korówkowy
Woolly Aphid Parasite

 introdukcja historyczna, w zasadzie po roku 1800introdukcja/inwazja transoceaniczna, czyli międzykontynentalnaRodzina  Aphelinidae  oścowate
Rząd  Hymenoptera  błonkówki
Gromada  Insecta   owady
Typ  Arthropoda  stawonogi
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

powiększ

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Zachodnia część Ameryki Północnej (naturalny areał mszycy Eriosoma lanigerum Hausm).

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Długość ciała ok. 1,5 mm. Ubarwienie ciała czarne, jedynie w przedniej części odwłoka występuje na nim poprzeczny żółty pas (Kawecki 1936).

   
Biologia, ekologia  

Osiec korówkowy jest prawdopodobnie monofagiem mszycy korówki wełnistej lub oligofagiem rodzaju Eriosoma; obserwowano też przypadki prób nakłuwania przez samice innych gatunków mszyc, na ogół jednak bez emisji jaj. Samice ośca przebijają pokładełkiem odwłok korówki i składają w jego wnętrzu jaja. Wylęgająca się jasnożółta larwa rozpoczyna żerowanie wewnątrz mszycy; przepoczwarczenie następuje z reguły po śmierci żywiciela w jego wnętrzu. Dorosłe ośce wygryzają otwór w tzw. "mumii" żywiciela i wychodzą na zewnątrz, zdolne do rozpłodu. Cały cykl rozwojowy trwa od 19 do 43 dni, w zależności od pory roku i warunków klimatycznych. W Europie liczba pokoleń w sezonie waha się od 6 do 8 (Kawecki 1936).

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

Skuteczność błonkówki Aphelinus mali dla ograniczania populacji mszycy Eriosoma lanigerum odkrył w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej ok. 1880 r. L.O. Howard i zbadał ją także poza naturalnym areałem obu gatunków. W kolejnych dekadach opracowano optymalne metody hodowli i przenoszenia tego pasożyta na obszary inwazyjne korówki wełnistej, a gdy opublikowano informacje o tych eksperymentach - rozpoczęto po I wojnie światowej próby introdukcji ośca na te obszary upraw sadowniczych na innych kontynentach, gdzie inwazja korówki stała się najważniejszym problemem służby ochrony roślin. Już w 1918 r. podjęto pierwszą próbę sprowadzenia błonkówek do Francji, czemu patronował prof. P. Marchal. Jednak w trakcie kilkunastodniowej podróży przez Atlantyk przewożone w "mumiach" z poczwarkami ośce wylęgły się i wyginęły, nie mając możliwości wyprowadzenia następnego pokolenia. Kolejną próbę przeprowadził osobiście Howard - jako szef amerykańskiego biura entomologicznego - przywożąc Marchalowi w 1920 r. gałązki z żywymi mszycami, w dużym stopniu spasożytowanymi przez ośca. Z tego materiału wylęgło się we Francji ponad sto osobników Aphelinus mali, które umieszczono w klatkach hodowlanych w sadzie opanowanym przez Eriosoma lanigerum. Kolejna generacja ośca - już europejska - wylęgała się od 1 do 28 lipca tegoż roku. Ich generacje potomne zostały częściowo przeniesione do innych francuskich terenów sadowniczych, a w następnych latach Francja stała się eksporterem ośca do innych krajów europejskich (m.in. do Szwajcarii i Włoch) (Marchal 1929, Kawecki 1936).

W tym samym czasie - bezpośrednio z USA - dostarczono przesyłki z pasożytami do Nowej Zelandii (1921), Południowej Afryki i Ameryki Południowej (Argentyna, Urugwaj, Brazylia); introdukowano je także do Wielkiej Brytanii.

Poważną próbą skuteczności aklimatyzacji ośca w Europie była niezwykle ostra zima 1928/29, która jednak nie wymroziła populacji przebywających w sadach, a w laboratoriach stwierdzono, że niektóre osobniki wytrzymują nawet temperaturę -38°C.

Z początkiem lat 30. raportowano z różnych stron Europy o stwierdzeniach Aphelinus mali na obszarach położonych w znacznej odległości od miejsc introdukcji. Dotyczyło to m.in. Osijeku w Serbii (Sprengel 1930), Burgenlandu w Austrii (Bodo 1934) i być może także południowych Moraw (Deutschmann 1935), a te obszary mogły być zasilane populacjami pochodzącymi z miejsc introdukcji w północnych Włoszech w latach 20. W tym obszarze wyjściowym szacowano wówczas tempo samorzutnego rozprzestrzeniania się ośca na 12 km rocznie, ale wielkość ta musiała być znacznie większa lub ekspansja musiała być silnie wspomagana przez sprzyjający wiatr. Alternatywą jest możliwość nieujawnionych, wcześniejszych zawleczeń ośca wraz z bawełnicą korówką. Ważnym dla rozważań o tej ekspansji jest fakt, iż dorosłe osobniki Aphelinus mali latają słabo i tylko na niewielkie, kilkumetrowe odległości.

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

Na obecne tereny Polski po raz pierwszy sprowadzono ośca do Gorzowa Wielkopolskiego (wówczas Landsberg) z urugwajskiego ośrodka Defensa Agricola w Montevideo we wrześniu 1923 r. Próba aklimatyzacji dała dobre rezultaty, co skłoniło niemieckie służby ochrony roślin do wprowadzania wyhodowanych tam pokoleń pasożytów także na inne obszary wschodnie ówczesnej Rzeszy Niemieckiej (Schander i Kaufmann 1925). W późniejszych latach prowadzono eksperymenty z introdukcją ośca w Warszawie (R. Błędowski), w Puławach (S. Minkiewicz) i w Toruniu (Ś. Nowicki), ale te próby nie powiodły się.

Przełom w tym zakresie spowodowało sprowadzenie pocztą lotniczą materiału hodowlanego z brytyjskiego Imperial Institute of Entomology (Farnham House Laboratory) do Stacji Ochrony Roślin w Krakowie w 1935 r. Wówczas okazało się, że zbierane na terenie południowej Polski w poprzednich latach (1933-34) materiały kontrolne zawierają "mumie" poczwarkowe z identycznymi otworami wylotowymi jak w przesłanych okazach ośca z Anglii. Oznaczenia rodzimego materiału dokonał S. Kéler w Bydgoszczy, potwierdzając tym samym fakt wcześniejszej aklimatyzacji Aphelinus mali w górnych częściach dorzeczy Odry, Warty i Wisły (od Rybnika i Częstochowy do Ropczyc; Ciślik i Kawecki 1935). W latach 1935-36 liczba stanowisk zwiększyła się znacznie, a najbardziej na wschód wysunięte było to w Kulparkowie k. Lwowa. Kawecki (1936) podjął próbę wyliczenia okresu pierwszego pojawienia się ośca w Polsce, przyjmując rozprzestrzenianie się u nas tego gatunku w tempie 10 km rocznie, otrzymując w wyniku nieprawdopodobną datę 1916 r., a więc dotyczącą okresu przed pierwszą udaną aklimatyzacją we Francji. Ale nawet przyjmując, iż najdalej u nas na zachodzie położone wówczas stanowisko w Częstochowie zostało zasiedlone w 1934 r. w wyniku trwającej od 1923 r. ekspansji z najbliżej położonego miejsca introdukcji (tj. z Gorzowa) - dystans ok. 340 km dzielący oba miasta musiałby zostać pokonany w tempie 28 km rocznie, co mogłoby nastąpić tylko przy pomocy sprzyjających kierunków wiatrów, czyli NW→SE, jednak przeważającym kierunkiem w tej części Europy Środkowej jest SW→NE. Alternatywą rozważaną przez Kaweckiego było wcześniejsze nieświadome zawleczenie ośca wraz z bawełnicą korówką przy imporcie owoców lub sadzonek, co było dość prawdopodobne, gdyż mszyca ta była notowana w rejonie Krakowa już w pierwszej dekadzie XX wieku. Kawecki jednak nie uwzględnił faktu, iż w sąsiednich Czechach (a konkretnie na południu Moraw) osiec występował już w 1929 r. - prawdopodobnie w wyniku samorzutnej ekspansji z południa (Baudyš 1935, Deutschmann 1935, Lipa 1983, Šefrová i Laštůvka 2005), a z Moraw dalsza ekspansja w latach 30. najbardziej była możliwa, z racji najmniejszej odległości od ościennego powiatu rybnickiego i dogodnego kierunku mas powietrza, przepływających przez Bramę Morawską.

Po II wojnie światowej notowano w Polsce znaczne rozszerzenie areału bawełnicy korówki w kierunku północnym i północno-wschodnim, należy więc przypuszczać, iż jej główny pasożyt Aphelinus mali zajmował także te obszary - zapewne z niewielkim opóźnieniem.

   
Występowanie na terenach chronionych  

Brak konkretnych informacji w tym zakresie, jednak fakt występowania żywiciela ośca, tj. Eriosoma lanigerum, w otulinie Świętokrzyskiego Parku Narodowego upoważnia do przypuszczenia o zadomowieniu się także tego gatunku pasożytniczego w tym rejonie.

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

Jako główny pasożyt wewnętrzny - ograniczający skutecznie populację bawełnicy korówki - omawiany gatunek zaliczany jest do tzw. organizmów pożytecznych, używanych w walce biologicznej ze szkodnikami sadów; w tym też celu introdukowano go do wielu krajów strefy umiarkowanej, a nawet subtropikalnej (Kolumbia, Peru). Lipa (1983) przypuszcza, iż wyraźny spadek szkodliwości bawełnicy korówki w Polsce jest wynikiem wysokiej skuteczności ośca. Natomiast brak informacji o jakichkolwiek badaniach roli tego gatunku jako konkurenta pokarmowego dla jego rodzimych odpowiedników w europejskich biocenozach.

   
Szkodliwość, profilaktyka i zwalczanie  

Osiec korówkowy zaliczany jest przez praktyków ochrony sadów do pożytecznych entomofagów.

   
Prognoza  

Ewentualne dalsze zmiany zasięgu Aphelinus mali w kierunku północno-wschodnim będą zapewne skorelowane ze zmianami areału jego żywiciela Eriosoma lanigerum i kondycją tegoż na tych ościennych obszarach.

   
Literatura  
  • Baudyš E. 1935. Hospodářska fytopathologie. Díl II. Hubení škůdců živičisných. Brno: 1-630.

  • Bodo F. 1934. Aphelinus mali im Burgenlande heimisch? Neuheiten auf der Gebiete des Pflanzenschutzes: .

  • Ciślik W., Kawecki Z. 1935. Wystąpienie bleskotki Aphelinus mali Hald. w Polsce (Das spontane Auftreten der Blutlauszehrwespe Aphelinus mali in Polen). Bulletin de l'Académie Polonaise des Sciences, Sér. B. II: .

  • Deutschmann J. 1935. Die Blutlauszehrwespe in Südmähren. Zeitschrift für Pflanzenkrankheiten und Pflanzenschutz: .

  • Kawecki Z. 1936. Korówka wełnista i jej pasorzyt (Aphelinus mali Hald.) osiec korówkowy w województwie krakowskiem i kieleckiem. Blutlaus und Blutlauszehrwespe in Süd-Polen. Ogrodnictwo, Kraków, 32 [nadbitka, s. 1-29].

  • Lipa J.J. 1983. Dotychczasowe próby introdukcji obcych entomofagów i mikroorganizmów do Polski. Ochrona Roślin 11-12: 5-8.

  • Schander R., Kaufmann O. 1925. Einführung des Blutlauszehrwespe Aphelinus mali Hald. nach Deutschland. Zeitschrift für angewandte Entomologie, Berlin, Band 12: .

  • Šefrová, H., Laštůvka Z. 2005. Catalogue of alien animal species in the Czech Republic Acta Universitatis Agriculturae et Silviculturae Mendeliana Brunensis, Brno, 53 (4): 151-170.

  • Sprengel L. 1930. Stand und Kenntnisse über die biologische Bekämpfung der Blutlaus (Eriosoma lanigerum Hausm.) mit Aphelinus mali Hald. in Europa. Die Gartenbauwissenschaft, Berlin: .

  • Zawadzka B. 1962. Badania nad Eriosoma lanigerum Haust. i jej pasożytem Aphelinus mali Hald. w Polsce. Ekologia Polska (A), Warszawa, 10: 585-652.

   
Streszczenie  

Woolly Aphid originated from the south-eastern part of North America, from where it was brought to British Islands at the end of the 18th century and next, in the 19th century, to other regions of Western and Central Europe, and right now also to Fennoscandia. In Poland this aphid appeared in the south on the turn of the 19th century and was believed to be one of the most important pests of apple orchards. In the between-war period, it spread eastwards. In the later part of the 20th century the wooly aphid occurred also in other parts of lowland Poland. In the past decades systemic aphicides were used to control the species; later on, it appeared that its very effective natural enemy was Aphelinus mali, a parasitoide introduced in the 1920s from America to Western Europe from where it spontaneously spread to the east, including Poland. Currently, Woolly Aphid is distributed rather evenly in apple orchards in Poland and its numbers are stable and controlled using the above mentioned entomophage. One may expect that in the nearest future Woolly Aphid will colonize areas to the east of the Polish border.

   
Opracowanie  Jerzy Pawłowski
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014