Rhyzopertha dominica (Fabricius, 1792)
kapturnik zbożowiec
Lesser Grain Borer

 introdukcja historyczna, w zasadzie po roku 1800introdukcja/inwazja transoceaniczna, czyli międzykontynentalnaRodzina  Bostrichidae  kapturnikowate
Rząd  Coleoptera  chrząszcze
Gromada  Insecta   owady
Typ  Arthropoda  stawonogi
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

powiększ

   
Locus typicus/Terra typica  

Europa (?) - opisany już z obszaru inwazyjnego.

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Prawdopodobnie region indomalajski (Burakowski i in. 1986).

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Chrząszcz długości 2,5-3,0 mm o brunatnoczerwonym ubarwieniu. Czułki 10-członowe, trzy ostatnie trójkątne człony tworzą buławkę. Głowa okrągła ukryta pod kapturkowatym przedpleczem, które jest zaokrąglone od przodu i ma ziarnistą fakturę. Punktowane pokrywy zakrywają cały odwłok.

   
Biologia, ekologia  

W krajach tropikalnych chrząszcz rozwija się w gałęziach różnych gatunków drzew, natomiast w strefie umiarkowanej przystosował się do życia w ziarnach zbóż i nasionach roślin motylkowych, a także w produktach zbożowych (Sandner 1959, Gołębiowska 1962, 1970). Samice składają jaja - głównie pojedynczo, ale także po kilka (2-5) - bezpośrednio na produkty, którymi odżywiają się chrząszcze (w magazynach zbożowych preferują ziarno pszenicy), przy czym optimum wilgotnościowe wynosi ok. 75%, a temperatura powietrza 26°C. Larwy wylęgają się w warunkach optymalnych (21-27°C) po 8-15 dniach, a okres larwalny i poczwarkowy trwa wówczas od 68 do 88 dni; w temperaturze nieco niższej niż 20°C rozwój trwa od 100 do 150 dni; najniższa temperatura potrzebna do rozwoju wynosi 17°C (Gołębiowska 1962). W lecie mogą rozwijać się poza magazynami. Poza pszenicą mogą żerować także na ziarnach ryżu, gryki, kukurydzy, żyta, jęczmienia, owsa oraz wytworzonych z nich produktach. Żer notowano także na nasionach fasoli, dyni i orzeszków ziemnych oraz w suszu grzybowym, warzywnym, owocowym, ziołach, a nawet w drewnie.

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

Przypuszcza się, iż z południowo-wschodniej Azji (Indie i obszary sąsiednie) kapturnik ten został zawleczony za pośrednictwem żeglugi towarowej, najpierw z przewożonym egzotycznym drewnem (w XVII? wieku) w pasie subtropikalnym wszystkich kontynentów (wykazany z Madagaskaru, Bliskiego Wschodu, Japonii, Australii, Ameryki Południowej), a następnie do Stanów Zjednoczonych. Do Europy (gdzie został stwierdzony dopiero w przedostatniej dekadzie XVIII wieku) zawlekany był zarówno z drewnem, jak i towarami spożywczymi. W XIX wieku notuje się kolejne zawleczenia żeglugowe do wszystkich portów europejskich (Prądzyńska 1988) oraz - niewątpliwie - także lądowe, przy przewożeniu zbóż do kolejnych przechowalni i zakładów przeróbki spożywczej (spichrze, młyny, piekarnie itd.); znaczna liczba synonimów świadczy o niełatwym rozpoznawaniu tego gatunku przez wielu entomologów. Obecnie w Europie północnej R. dominica jest notowana aż do równoleżnika 60°N (Lundberg 1995).

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

Pierwsze stwierdzenie z naszego kraju pochodzi z połowy XIX wieku (Bach 1852) i dotyczy Szczecina (zapewne magazynów portowych), a następna informacja, dopiero z lat 30. XX wieku odnosiła się do magazynu spożywczego w Lubiechowie k. Wałbrzycha (Polentz 1935). Kolejne, dość regularne doniesienia pojawiły się w drugiej połowie ub. wieku i są wynikiem działań sieci stacji ochrony roślin oraz posterunków kwarantannowych, zarówno przy dużych portach morskich (import ryżu, np. z Wietnamu), jak i węzłach kolejowych, gdyż po II wojnie światowej stwierdzono masowe zawleczenia tego gatunku także drogą lądową w importowanym zbożu z ZSRR (1954 - Zakłady Zbożowe w Łodzi, spichrz w Łęczycy; Śliwiński 1958, 1960). Znaleziony był także w transporcie żyta z Teksasu (1958), a w następnych latach w transporcie kukurydzy z Wietnamu (Leska 1962). Podobnie jak w całej Europie, kapturnik zawlekany był wtórnie ze spichrzów i składów portowych do hurtowni, młynów i przetwórni. Chrząszcze stwierdzane były m.in. w budyniu i makaronie polskiej produkcji w 1960 r. W późniejszych latach znajdowany był także w innych produktach (Antoszczyszyn 1980).

   
Występowanie na terenach chronionych  

Brak informacji.

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

Nie badano.

   
Szkodliwość, profilaktyka i zwalczanie  

Dorosłe chrząszcze uszkadzają ziarna przez nagryzanie, natomiast larwy wygryzają całkowicie ziarna zbóż (ryżu, żyta, pszenicy, prosa) oraz kukurydzy i fasoli, pozostawiając tylko otoczkę (Nawrot 2001). Jedna larwa w okresie żeru może zniszczyć kilka ziaren. Uszkodzone ziarna mają obniżoną siłę kiełkowania, a porażone produkty są zanieczyszczone pyłem, ekskrementami, wylinkami i martwymi chrząszczami. Notowano także żer w mące, sucharach itp. R. dominica jest szkodnikiem trudnym do zwalczenia; znajduje się na liście organizmów kwarantannowych. Należy go zwalczać w ogrzewanych magazynach i piekarniach, gdzie wyrządza największe szkody. Można wykorzystać działanie niskich temperatur; w temperaturze -10oC larwy giną po jednym dniu, a jaja po dwóch dniach.

   
Prognoza  

Zarówno w Polsce, jak i krajach ościennych R. dominica jest raczej trwałym elementem synantropijnym i nie należy liczyć na całkowity regres tego gatunku.

   
Literatura  
  • Antoszczyszyn S. 1980. Szkodniki przechowalniane przywożone do kraju z importowanymi towarami roślinnymi i ich zwalczanie. Ochrona Roślin 24 (2): 16-17.
  • Bach M. 1852. Käferfauna für Nord- und Mitteldeutschland mit besonder Rückseit auf die preussischen Rheinlande. Coblenz, II. Band, 3. Lieferung: 337-414.
  • Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J.1986. Chrząszcze Coleoptera / Dermestoidea, Bostrichoidea, Cleroidea i Lymexyloidea, Katalog fauny Polski, Instytut Zoologii PAN, Warszawa, część XXIII, tom 11, 1-243 + mp.nlb.
  • Gołębiowska Z. 1962. Przyczynek do badań nad ekologią kapturnika zbożowca - Rhizopertha dominica F. (Col., Bostrichidae). Polskie Pismo Entomologiczne, s. B, 25-26: 39-51.
  • Gołębiowska Z. 1970. Kapturnik zbożowiec. Ochrona Roślin 1: 8-9.
  • Leska H. 1962. Chrząszcze zawleczone ze zbożem importowanym statkami do portu Gdańsk w latach 1956-10958. Polskie Pismo Entomologiczne, s. B, 27-28: 223-231.
  • Lundberg S. 1995. Catalogus coleopterorum Sueciae. Naturhistoriska Riksmuseet. Entomologiska Föreningen. Stockholm: 1-224.
  • Nawrot J. 2001. Owady - szkodniki magazynowe. Wydawnictwo Themar sp. z o.o.: 1-139. Polentz G. 1935. Beiträge zur schlesischen Käferfauna. Zeitschrift für Entomologie, Breslau, [17] 3: 6-9.
  • Prądzyńska A. 1988. Transport produktów żywnościowych i nasiennych główną drogą rozprzestrzeniania się owadów magazynowych. Wiadomości Entomologiczne 8(1-2): 47-60.
  • Sandner H. 1959. Badania nad ekologią kapturnika zbożowca Rhizopertha dominica (F.) (Col., Bostrichidae). Ekologia Polska, s. B, 5, 2: 181-185.
  • Śliwiński Z. 1958. Rhizopertha dominica F. (Col., Bostrichidae) w Polsce. Polskie Pismo Entomologiczne 27: 71-73.
  • Śliwiński Z. 1960. Chrząszcze szkodniki produktów spożywczych zawleczone do Polski w ostatnim dziesięcioleciu. Polskie Pismo Entomologiczne, s. B, 17-18: 111-115.
   
Streszczenie  

Lesser Grain Borer Rhyzopertha dominica (Fabr.) originated probably from south-east Asia, from where it was introduced to Europe (where it was described) already at the turn of the 18th century with transports of exotic wood and food products. In tropical countries Lesser Grain Borer develops in branches of different tree species but in the regions of temperate zone, it has adapted itself to feed on cereals and seeds of papilionaceous plants and on cereal products. In the 19th century it was found in port warehouses of many European countries and also in bigger towns in the interior (in stores of raw materials and food products, granaries, mills, bakeries etc.). In Poland it was first found in Szczecin in the mid-19th century. In the 20th century Lesser Grain Borer was regularly noted in warehouses of big sea-ports (Gdynia, Gdańsk, Szczecin) and trans-shipping railway stations, in such cargos as rice and corn from Asia and America. From these main trans-shipping stations the beetle was brought with cereals to grain processing plants and granaries in different locations.

   
Opracowanie  Jolanta Kałmuk i Jerzy Pawłowski
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014