Sitophilus granarius (Linnaeus, 1758)
wołek zbożowy
Grain Weevil, Maize Weevil

 introdukcja wczesnohistoryczna, w zasadzie przed rokiem 1800Rodzina  Curculionidae  ryjkowcowate
Rząd  Coleoptera  chrząszcze
Gromada  Insecta   owady
Typ  Arthropoda  stawonogi
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Nieznana, jednakże pochodzi najprawdopodobniej z obszaru subtropikalnego.

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Drobny ryjkowiec o długości ok. 2-5 mm, ciało wysmukłe o zabarwieniu od jasnobrunatnego do czarnego, co zależy od wieku chrząszczy. Pokrywy zrośnięte, skrzydła w zaniku. Larwa długości od 0,4 do 2,5 mm, beznoga (łukowato wygięty pędrak), biała z brunatnymi żuwaczkami.

   
Biologia, ekologia  

Długość życia imagines 3-4 miesięcy; w tym czasie samica składa od 150 do 200 jaj do nasion zbóż (pszenica, jęczmień, żyto, owies, proso) oraz gryki lub kukurydzy. Cykl rozwojowy trwa ok. 5 tygodni przy temperaturze 25°C; wszystkie stadia rozwojowe mogą zimować; w ciągu roku mogą występować dwa lub trzy pokolenia (Burakowski i in.1995). Chrząszcze po wyjściu z komory poczwarkowej kopulują, a po kilku dniach samice przystępują do składania jaj - w ciągu jednego dnia do dziewięciu, jednak pojedynczo. Długość życia imagines zależy od temperatury i wilgotności; temperatura musi być wyższa niż 10°C (optymalna 26°C, przy wilgotności 85-90%). Na ogół zimują chrząszcze; żer rozpoczynają w kwietniu, a w maju samice składają jaja; nowe pokolenie imagines pojawia się w czerwcu i lipcu. Drugie pokolenie na przełomie sierpnia i września i właśnie te osobniki zimują. Trzecie pokolenie może wystąpić w wyjątkowo ciepłych sezonach (Wnuk 1994).

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

Początek inwazji w Europie nieznany, podobnie jak pochodzenie geograficzne tego gatunku; sądząc z wymagań termicznych pierwotna ojczyzna znajdowała się w obszarze subtropikalnym, skąd do Europy zawlekany był z transportami zbóż już w XVIII wieku (i być może wcześniej), głównie transportem morskim. Notowany we wszystkich krajach nadbałtyckich (Lundberg 1995), przy czym w Fennoskandii stwierdzony jeszcze na północ od kręgu polarnego (do 70 oN; Lindroth 1960).

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

Pierwsza informacja na naszym obszarze dotyczy Warszawy w ostatniej ćwierci XVIII wieku (konkretnie z lat 1773-1798); Perthées [(1802-1803) rkps] przy Curculio granarius zamieszcza uwagę, iż jest to gatunek szkodliwy. Następnie podawany w pierwszej połowie XIX wieku ze Śląska (Weigel 1806, Schilling 1846, Kelch 1846) i Prus Wschodnich (Siebold 1847), a w kolejnych dekadach tegoż wieku był notowany także z Wielkopolski (Radoszkovsky 1876), Mazowsza (Osterloff 1883), okolic Rzeszowa (Schaitter 1870) i pogórzy zachodniokarpackich (Wachtl 1870), a więc praktycznie z całego niemal terytorium kraju. A ponieważ w każdym przypadku były to pierwsze opracowania faunistyczne danego regionu - można przypuszczać, iż zasiedlał synantropijnie te okolice dużo wcześniej, zapewne już w połowie XVIII wieku. Jednak pierwsze informacje z Pomorza i Pojezierzy pochodzą dopiero z pierwszych trzech dekad XX wieku (Albien 1905, Lüllwitz 1916, Kéler 1927), co może oznaczać, iż pierwsze etapy inwazji nie miały związku z transportem morskim, lecz raczej śródlądowym. W latach 30. i w drugiej połowie XX wieku wołek regularnie rejestrowany jest przez stacje ochrony roślin (Kéler 1932, Ruszkowski 1933, Kuntze 1936, Janicki i in. 1959, Wengris1962, Leska 1962, Kagan i in. 1963, Kamiński 1968, 1972; Kamiński, Buderacka-Niechwiejczyk 1972), i od tego czasu jego występowanie w Polsce jest całkowicie rozpoznane.

   
Występowanie na terenach chronionych  

Brak informacji.

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

W drugiej połowie XX wieku S. granarius został zaliczony do silnych alergenów powodujących zawodowe choroby uczuleniowe ("Millworkers asthma", "Farmers lung" ) u pracowników przemysłu spożywczego, szczególnie wśród obsługi magazynów i silosów zbożowych; częste przypadki zachorowań notowano m.in. w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Danii i Szwecji (Phadia AB 2002).

   
Szkodliwość, profilaktyka i zwalczanie  

Wołek zbożowy zaliczany jest do głównych szkodników magazynów zbożowych. Chrząszcze uszkadzają ziarno wygryzając otwory, co może być powodem skażeń grzybowych lub bakteryjnych; mogą też żerować w mące i kaszach, a nawet suszu owocowym. Larwy żerują wyłącznie wewnątrz ziarna (także w grubych kaszach) i tamże przepoczwarczają się. Oprócz zniszczenia ziarna obecność wołka powoduje zagrzewanie się zasobów i zwiększanie ich wilgotności, co prowadzi do obniżenia zdolności kiełkowania lub jej całkowitej utraty. Silnie zaatakowane zasoby ziarna ulegają całkowitemu zepsuciu (Wnuk 1994). Zwalczanie wołka w magazynach przebiega podobnie jak innych szkodników magazynowych, np. Acantholides obtectus (dezynfekcje opróżnionych pomieszczeń, impregnowanie ziarna siewnego, obniżanie temperatury w okresie składowania). Zupełnie odmienną - ale skuteczną - metodę zwalczania jaj oraz imagines wołka zbożowego (a także Tribolium confusum) zaproponowali we Włoszech Cravedi i Schettino (2002), stosując wysokie temperatury wysuszające. Natomiast w Egipcie badano możliwości zwalczania wołka (a także Rhizopertha dominica i Tribolium confusum) za pomocą szczepów Bacillus thuringiensis (Abdel-Razek 2002).

W Wielkiej Brytanii - dla poprawy wykrywalności i monitoringu najważniejszych inwazyjnych szkodników ziarna w magazynach (także m.in. Rhizopertha dominica, Oryzaephilus spp. i Tribolium spp.) - opracowano nowy typ pułapek "CSL" (Chambers, Collins 2000) z propozycją wprowadzenia go do wszystkich krajów Unii Europejskiej. Badano również możliwość wykorzystania ziemi okrzemkowej dla profilaktyki (Cook i in. 2002).

   
Prognoza  

Prawdopodobnie gatunek ten pozostanie nadal stałym elementem fauny synantropijnej młynów, magazynów zbożowych, silosów oraz niektórych piekarni i spiżarni.

   
Literatura  
  • Abdel-Razek A.S. 2002. Comparative study on the effect of two Bacillus thuringiensis strains of the same serotype on three coleopteran pests of stored wheat. Journal of the Egyptian Society of Parasitology, Dokki, Giza, 32 (2): 415-424.
  • Albien W. 1905. Sammelbericht über meine im Sommer 1903 ausgefühte Excursion in die Kreise Thorn und Briesen. Bericht des Westpreussischen Botanisch-Zoologischen Vereins, Danzig, 26-27: 13-25.
  • Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J.1995. Chrząszcze Coleoptera Ryjkowce Curculionidae, cz. 2, Katalog fauny Polski, Warszawa XXIII, 20: 1-310 + mp. nlb.
  • Cook D.A., Armitage D.M., Stengard-Hansen L. 2002. Integrated pest management for stored grain in the U.K. incorporating diatomaceous earths to prevent surface infestations of insects and mites. In: Adler C., Navarro S., Scholler M. (eds), Proceedings of the IOBC-WPRS Working Group "Integrated Protection in Stored Products", Lisbon, Portugal, 3-5 September, 2001. Bulletin-OILB-SROP. 2002, 25: 3, 221-229.
  • Chambers J., Collins L.E. 2000. Optimisation and validation of a floor trap for the detection of insect pests in empty stores, in bagged stacks and on flat surfaces in the cereal and food trades. Home Grown Cereals Authority Project-Report. No. 231: 1-28.
  • Cravedi P., Schettino M. 2002. Temperature letali per gli insetti della pasta. Tecnica Molitoria, Piacenza, 53: 5, 441-448.
  • Janicki J., Kadłubowski W., Kiełczewski B., Matguszewski A. 1959. Przyczynek do badań nad składem gatunkowym owadów i roztoczy w niektórych magazynach zbożowych województwa poznańskiego. Rocznik WSR Poznań, 6: 41-50.
  • Kagan F., Piekarczyk K., Studziński A. 1963. Występowanie chorób i szkodników roślin uprawnych w Polsce w roku 1960. Biuletyn IOR, Poznań, 22: 1 + IX + 383, 34 mp.
  • Kamiński E. 1968. Choroby, szkodniki i chwasty zarejestrowane na towarach pochodzenia roślinnego przy wwożeniu ich do Polski w latach 1945-1958. Biuletyn IOR, Poznań, 38: 57-94.
  • Kamiński E. 1972. Choroby, szkodniki i chwasty zarejestrowane na towarach pochodzenia roślinnego przy wwożeniu ich do Polski w latach 1967-1969. Biul. IOR, Poznań, 53: 33-93.
  • Kamiński E., Buderacka-Niechwiejczyk M. 1972. Choroby, szkodniki i chwasty zarejestrowane na towarach pochodzenia roślinnego przy wwożeniu ich do Polski w latach 1964-1966. Biuletyn IOR, Poznań, 53: 5-30.
  • Kelch A. 1846. Grundlage zur Kenntniss der Käfer Oberschlesiens, insonders der Umgegend von Ratibor. W: Zu der öffentlischen Prüfung aller Classen des Königlischen Gymnasium zu Ratibor: I-II + 1-54.
  • Kéler S. 1927. Szkodniki roślin uprawnych w Wielkopolsce, na Pomorzu i na Śląsku w r. 1924 i 1925. Prace Wydziału Chorób Roślin PINR, Bydgoszcz, 2: 48.
  • Kéler S. 1932. Szkodniki roślin rolniczych i ogrodniczych w Wielkopolsce i na Pomorzu w latach 1926, 1927 i 1928. Prace Wydziału Chorób Roślin PINR, Bydgoszcz, 12: 3-24.
  • Kuntze R. 1936. Krytyczny przegląd szkodników z rzędu chrząszczy zarejestrowanych w Polsce w latach 1919-1933. Rocznik Ochrony Roślin, Warszawa, 3 (2): 1-116.
  • Leska H. 1962. Chrząszcze zawleczone ze zbożem importowanym statkami do portu Gdańsk w latach 1956-1958. Polskie Pismo Entomologiczne, B, 27-28: 223-231 + wklejka nlb.
  • Lindroth C.H. (ed.) 1960. Catalogus coleopterorum Fennoscandiae et Daniae. Entomologiska Sällskapet i Lund: 1-478. + mp. nlb.
  • Lundberg S. 1995. Catalogus coleopterorum Sueciae. Naturhistoriska Riksmuseet. Entomologiska Föreningen. Stockholm: 1-224.
  • Lüllwitz A. 1916. Verzeichniss der im Regierungsbezirk Köslin aufgefundenen Käfer. Stettiner Entomologische Zeitung, Stettin, 76: 205-264.
  • Osterloff F. 1883. O chrząszczach krajowych. Dalszy ciąg. Pamiętnik Fizyograficzny, Warszawa, 3: 447-469.
  • Perthées K. 1802-1803. Insecta Polonica et Lithuanica. Charles Perthées Géographe du Roi de Pologne Stanislas Auguste. 1739-1815. Son manuscrit entomologique. Partie I. contenant: les Coléopteres - Hémipteres - Neuropteres - Hyménopteres - Dipteres. [Wilno], rkps, ok. 1-550.
  • Phadia A.B. 2002 Grain weevil. http://www.immunocapinvitrosight.com/templates/Allergens.asp
  • Radoszkovsky O. 1876. [Insectes dans la province de Posen]. Horae Soc. Ent. Ross., St. Pétersbourg, 11: VIII-IX.
  • Ruszkowski J. 1933. Wyniki badań nad szkodliwą fauną Polski na podstawie materiałów z lat 1919-1930. Rocz. Ochr. Roślin, Warszawa, 1 (1-3): 1-567.
  • Schaitter I. 1870. Motyle i chrząszcze z okolic Rzeszowa. Spraw. Kom. Fizyogr., Kraków, 4: (30)-(36).
  • Schilling S. 1846. [In Schlesien gefangene Rüsselkäferarten]. Uebersicht der Arbeiten und Veränderungen der schlesischen Gesellschaft für Vaterlandische Cultur, Breslau, 1845: 41-42.
  • Siebold C.Th.E. v. 1847. Beiträge zur fauna der Wirbellosen Thiere der Provinz Preussen. (Zehnter Beitrag). Die preussischen Käfer. Der neuen Preussischen Provinzial-Blätter dritte Folge, Königsberg, 3: 203-219, 350-367, 419-451.
  • Wachtl F. 1870. Spis chrząszczów z dorzecza Soły i Koszarawy. Sprawozdanie Komisyi Fizyograficznéj, Kraków 4: (246)-(262).
  • Weigel J.A.V. 1806. Geographische, naturhistorische und technologische Beschreibung des souverainen Herzogtums Schlesiens. Zehnter Theil. Verzeichniss der bisher entdecken, in Schlesien lebenden Thiere. Berlin: XII + 358.
  • Wengris J. 1962. Wyniki siedmioletnich badań nad szkodnikami spichrzowymi województwa olsztyńskiego. Zeszyty Naukowe WSR Olsztyn, 12: 3-7.
  • Wnuk A. 1994. Entomologia dla rolników. Część 2. Szczegółowa. Wydanie 2. poprawione. Akademia Rolnicza im. H. Kołłątaja w Krakowie: 1-267.
   
Streszczenie  

Grain Weevil Sitophilus granarius (L.) originates probably from subtropical areas. It was described from Europe as an invasive species, known for a long time. In Poland its occurrence was documented already in the 18th century (Warszawa) and in the first decade of the 19th century (Silesia). In Poland the larvae of Sitophilus granarius feed in seeds of all the most important cereals, as wheat, barley, rye, oat, millet, and also of buckwheat and corn. The Adult weevils can live up to 3-4 months and produce two or three generations; the second or third generation hibernates. Grain Weevil is considered one of the main pests in granaries. Beetles causes damage to grain kernels boring holes in them, which may lead to infestation by fungi or bacteria; they may also feed in flour and grits (and even in dried fruits). In the later part of the 20th century Grain Weevil was acknowledged an allergenic species, causing occupational allergic diseases (millworkers asthma, farmers lung), particularly among workers operating mills, stores and grain elevators. Because most of the contents of granaries is assigned for consumption, it is impossible to use chemical control, at the utmost emptied stores can be disinsectized. That is why different physical methods (low temperature or high drying temperature treatment) and biological control (mostly Bacillus thuringensis strains) are applied; all these methods are relatively effective also in the control of some other invasive granary species (Acantholides obtectus, Rhizopertha dominica, Oryzaephilus spp. and Tribolium spp.). It has been proposed to introduce one type of traps in the whole European Union for monitoring S. granarius and other mentioned pests.

   
Opracowanie  Jerzy Pawłowski
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014