Południowa część Gór Skalistych (Rocky Mountains) w dorzeczu Colorado. Serię typową zebrał Thomas Nuttal na Solanum rostratum w 1811 r., a kilka lat poźniej zbadał ją i opracował Thomas Say.

Prawdopodobnie całe Góry Skaliste i wyżyna Colorado, na styku dwóch regionów fizjograficznych; kordylierskiego i sonorskiego.

Dorosły chrząszcz osiąga 9-12 mm długości i 6-7 mm szerokości, ciało jest owalne, wypukłe, o żółtopomarańczowym zabarwieniu, z ciemnymi plamami na głowie i przedpleczu. Pokrywy jaśniejsze, z wyraźnymi czarnymi paskami - po 5 na każdej pokrywie.

Długość cyklu rozwojowego i ilość pokoleń w ciągu roku zależy od warunków klimatycznych - głównie temperatury - i wynosi od 4 pokoleń w najcieplejszych rejonach (gdzie cykl rozwojowy trwa 30 dni), do jednego pełnego i jednego częściowego w rejonach chłodnych (pełne pokolenie może rozwijać się na obszarach z co najmniej 60 dniami o temp. powyżej 15°C, a zimą nie niższej niż 8°C). Na obszarach, gdzie temperatury pozwalają jedynie na niepełny rozwój jednej generacji, stonka nie może się zaaklimatyzować. W warunkach klimatycznych naszego kraju występuje jedno pełne pokolenie. Zimują chrząszcze w glebie, przeciętnie na głębokości 12-25 cm. Część chrząszczy pozostaje w glebie przez dwie zimy. Wiosną, po opuszczeniu miejsc zimowania, chrząszcze rozlatują się w poszukiwaniu roślin żywicielskich, pokonując nawet do 500 m dziennie. Płodność samic waha się od 400 do 2000 jaj. Składają one jaja w złożach - średnio po 20-30 sztuk, na dolnej stronie liści. Larwy linieją trzykrotnie, początkowo żerują gromadnie, później rozchodzą się - w obrębie jednej, a później na sąsiednie rośliny. Najbardziej żarłoczne jest ostatnie, czwarte stadium rozwojowe. Wraz z chrząszczami larwy doprowadzają do gołożerów, całkowicie ogałacając rośliny z liści. Stonka ziemniaczana rozwija się na roślinach z rodziny psiankowatych Solanaceae. Przed pojawieniem się upraw ziemniaków Solanum tuberosum w miejscach jej bytowania, stonka żerowała na dziko rosnących Solanum rostratum i S. cornatum. Po wprowadzeniu uprawy ziemniaka (L.) przez kolonistów osiedlających się na zachodzie USA, roślina ta stała się podstawowym żywicielem owada, chociaż spotyka się go również na innych, uprawnych (pomidor i bakłażan) i dziko rosnących psiankowatych.

Zanim stonka przeniknęła do strefy upraw ziemniaków, jej przemieszczanie było związane z rozprzestrzenianiem się Solanum rostratum, którego kolczaste owoce roznoszone były przez dzikie zwierzęta - zwłaszcza przez bizony. W latach 1842-1844 do stanu Kolorado zaczęli napływać koloniści - emigranci z południowo-wschodnich rejonów dorzecza Missisipi, którzy zaczęli (1845-1850) zakładać plantacje ziemniaków w dorzeczu Kolorado. W 1859 roku stonka ziemniaczana została zarejestrowana po raz pierwszy na uprawach ziemniaków w centralnej części USA (pogranicze stanów Kolorado i Nebraska). W kolejnych latach szkodnik posuwał się w szybkim tempie na wschód (średnio 185 km w ciągu roku), opanowując uprawy w kolejnych stanach. W latach 1864-71 inwazja stonki dotarła do Wielkich Jezior i do Kanady. W 1874 r. chrząszcze pojawiły się już na wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego. W ciągu 16 lat stonka przewędrowała więc z zachodu na wschód prawie 3000 km. Przemieszczanie się chrząszcza w kierunku północnym i południowym było znacznie wolniejsze. W roku 1900 dotarł on do Nowego Orleanu (wybrzeże Zatoki Meksykańskiej), natomiast północna granica zasięgu stonki (znajdująca się w Kanadzie) może zmieniać się w poszczególnych latach, w zależności od panujących warunków pogodowych (wilgotności gleby w okresie późnej jesieni i temperatury w okresie zimowania).

Pierwsze zawleczenia stonki ziemniaczanej do Europy miały miejsce w późnych dekadach XIX wieku, i już w połowie lat 70. pisano u nas: "Rozszerzenie się owadu tego w Europie, jakkolwiek nieprawdopodobne - nie należy uważać za zupełnie niemożebne" (Romer 1875, Kawecki 1955) i przestrzegano przed importem ziemniaków z Ameryki. Francuskie Towarzystwo Rolnicze postulowało wprowadzenie zakazu sprowadzania tego produktu z USA, natomiast pruskie ministerstwo rolnictwa wydało instrukcje o działaniach kwarantannowych, do wykonania których zobowiązano kapitanów floty handlowej transportującej towary ze Stanów Zjednoczonych do portów niemieckich. Może dlatego stonka ziemniaczana pojawiła się w Europie po raz pierwszy nie w jej zachodniej części, lecz w krajach nadbałtyckich, a jednym z izolowanych ognisk inwazyjnych były w latach 80. zachodnie części imperium rosyjskiego, a zwłaszcza litewskie prowincje byłych terenów I Rzeczypospolitej. Między innymi było to pierwsze u nas ognisko inwazyjne w okolicy Suwałk, które zostało radykalnie zniszczone przez wypalenie z użyciem ropy naftowej. Natomiast regularna XX-wieczna inwazja stonki w Europie rozpoczęła się po I wojnie światowej od zawleczenia jej z USA do Bordeaux we Francji w 1922 roku. W ciągu 24 lat stonka ziemniaczana przewędrowała przez całą Francję, przedostała się do Hiszpanii i Belgii (1935), Niemiec, Szwajcarii, Włoch i Luksemburga (1936) oraz Holandii (1937). Później notowana była w Austrii (1941), Portugalii (1943), b. Czechosłowacji i na Węgrzech (1947), ZSRR (1949), Rumunii, Jugosławii i Bułgarii (1958), wreszcie w Grecji (1963), a także w Turcji. Była notowana, ale nie zaaklimatyzowała się w Wielkiej Brytanii, Danii, Finlandii, Norwegii (1948) i Szwecji (Lindroth 1960, Lundberg 1995). Stonka występuje szeroko w europejskiej części Rosji (od strefy tajgi w Karelii po strefę pustynną w Astrachańskiej obłasti), a także w rejonie Kaukazu (Beńkowskij 1999) oraz w postaci izolowanych ognisk w innych rejonach b. ZSRR (Warchałowski 1993).

W Polsce stonka pojawiła się wtórnie prawdopodobnie w 1944 roku, przedostając się z Niemiec z ziemniakami spożywczymi dostarczanymi oddziałom wojsk niemieckich stacjonujących w okupowanym kraju. Już po wojnie, w 1946 roku, zaobserwowano dwa ogniska stonki ziemniaczanej na terenie Polski: jedno we wsia Goleniawy i Janiszew koło Kielc, na terenie bezpośrednio przylegającym do linii kolejowej Kielce-Radom (tam właśnie w okresie okupacji oddziały niemieckie przeładowywały żywność - w tym również ziemniaki), drugie we wsiach Drzewce, Pliszka i Trebichów koło Gorzowa (możliwe, że ogniska te powstały w 1943 r.). W latach 1946-49 odnotowano pierwsze nieliczne ogniska ekspansyjne, natomiast przełomowym stał się koniec maja 1950 r., gdy nastąpiła pierwsza wielka inwazja gatunku (blisko 12 tys. ognisk) i od tego momentu stonka stała się najpoważniejszym szkodnikiem upraw ziemniaczanych. Dla ratowania sytuacji zaangażowano wiele placówek ochrony roślin i kilku specjalistów dla jej monitorowania (Węgorek 1950, 1956a, b, 1957, 1959; Górny, Narkiewicz-Jodko 1958a, b, 1959). Liczba nowych ognisk rosła lawinowo: 1951 - 37 tys., 1952 - 100 tys., a w 1953 - 225 tys. (Węgorek 1957: 32) i był to początek fazy kulminacyjnej w naszym kraju.

Na podstawie monitoringu prowadzonego przez Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu - w przebiegu ekspansji stonki ziemniaczanej w Polsce można wyróżnić trzy wyraźne etapy. Do końca lat 50. XX wieku największe obszary inwazyjne i najsilniejsze natężenie żeru (uszkodzenia roślin powyżej 50%) miały miejsce w zachodniej połowie kraju, mniej więcej do linii: Gdańsk - Włocławek - Częstochowa - Opole (Nowak 1971: fig. 38; Węgorek 1971). Następnie do połowy lat 70. stonka występowała dość równomiernie na obszarze całej Polski, natomiast natężenie żeru było bardzo zróżnicowane i rozłożone w sposób mozaikowy (Piekarczyk i in. 1973). Średnia wieloletnia w następnym okresie (1976-1987) wskazywała w makroregionach na tendencję regularnego wzrostu natężeń żeru od północnego zachodu (15-20%) do południowego wschodu (30-40%), a tym samym na przesunięcie się fazy kulminacyjnej poza granicę z Ukrainą (Piekarczyk 1989). W ostatnim ćwierćwieczu XX w. największe natężenia żeru obserwujemy w regionach wschodnich, co koreluje z europejskim przesuwaniem się kulminacyjnych etapów inwazji w kierunku wschodnim, natomiast kulminacje populacyjne w tym okresie występowały mniej więcej co dekadę - w latach: 1972, 1983, 1992 (Piekarczyk 1996: mapa 15, wykres 19). W dwutysięcznym roku większy niż 30% udział uszkodzonych roślin ziemniaka w uprawach stwierdzono tylko w rejonach położonych na wschód od linii: Gołdap - Ostrołęka - Skierniewice - Radomsko - Racibórz (Wójtowicz i in. 2001). W pozostałej części kraju przeważały uprawy o wskaźniku uszkodzeń w przedziale 10-20% i stan populacji stonki w tych rejonach można uznać za ustabilizowany. Warto jeszcze dodać, iż w rejonach wschodnich najwyższy odsetek uszkodzeń w roku 1990 wynosił jeszcze 90% (Piekarczyk 1991: ryc. 18), a już w 2000 r. nie przekraczał 67% (Wójtowicz i in., j.w.). Natomiast w 2006 r. wskaźnik ten w całym kraju spadł poniżej 25% i tylko w trzech rejonach (wałbrzyskim, świętokrzyskim i przemyskim) plasował się w przedziale 18,1-24,9%, a w większości (26) dawnych małych województw mieścił się już w przedziale 6,1-12,0% (Wójtowicz 2006: mapa 14). Może to być - naszym zdaniem - początek regresywnej fazy inwazji stonki ziemniaczanej w naszym kraju.

W późnych etapach kulminacyjnej fazy inwazji stonki w naszym kraju pojedyncze dorosłe osobniki były odnotowane w czasie przelotów w otulinach i rezerwatach wielu parków narodowych, także wysokogórskich (np. w Babiogórskim PN od 1961 r. u podnóży, a w latach 1962-63 także w rezerwatach wyższych partii - do 1430 m; Pawłowski 1968).

Nie badano.

Szkodliwość stonki wynika z żarłoczności zarówno chrząszczy, jak i larw, wysokiej płodności samic oraz szerokiego zasięgu rozpowszechnienia, na wielkopowierzchniowych uprawach o charakterze plantacyjnym. Silnie zaatakowane krzaki ziemniaczane z powodu utraty liści, a często również górnych części łodyg, nie wydają plonu lub plonują słabo. Stonka wyrządza także szkody w i innych uprawach psiankowatych - głównie pomidorów i bakłażanów. Owad ten prawdopodobnie sprzyja również rozprzestrzenianiu się wielu chorób ziemniaka, powodowanych m.in. przez takie drobnoustroje jak Pseudomonas solanacearum i Clavibacter michiganensis subsp. sepedonicus.

Ekspansja stonki ziemniaczanej i jej wielki sukces w Ameryce, a następnie w Europie, należy do najbardziej spektakularnych przykładów rozprzestrzeniania się gatunku inwazyjnego. Wprowadzanie ustaw kwarantannowych w krajach zagrożonych wtargnięciem tego szkodnika nie zapobiegło jego ekspansji, ponieważ głównym sposobem przemieszczania się chrząszczy są aktywne przeloty. Podobnie, bardzo żmudne zbieranie i mechaniczne niszczenie chrząszczy i larw nie zatrzymało jego rozprzestrzeniania się. Nie pomogły także bardzo radykalne i kosztowne środki chemiczne; pierwszym preparatem używanym do tego celu w USA w XIX wieku była "zieleń paryska" (arsenit miedzi). W Europie stosowano silne i bardzo toksyczne trucizny (np. preparaty arsenowe), a u nas - gdy problem upolityczniono - próbowano kolejno różnych środków (Narkiewicz-Jodko 1961, Węgorek i in. 1961, Węgorek i Narkiewicz-Jodko 1962a, b; Węgorek i Hess 1968) i zużywano ich rocznie "setki ton", mimo uprzedniego wyrażania przez specjalistów jednoznacznych opinii o negatywnym wpływie tych akcji na środowisko i prób poszukiwania środków biologicznych (Węgorek 1957, Czarnecki i Górny 1958, Węgorek i Wilusz 1959). Obecnie w Polsce zaleca się wykonywanie zabiegów chemicznych tylko w przypadku licznego występowania stonki (ponad 25 larw na 25 roślin - na zagrożonej części pola; więcej niż 200 larw na 20 roślin - na całej plantacji). Równocześnie prowadzone są w IOR monitoringi odporności stonki na różne insektycydy oraz poszukiwanie i testowanie różnych substancji (np. azadirachtyna, saponiny) ograniczających rozwój larw i potencjał rozrodczy imagines (Waligóra 2006, Dubas i in. 2007).

W poszczególnych sezonach i rejonach liczebność stonki mogła być ograniczana przez zimną wiosnę. I tak np. w zimie 1971/72 śmiertelność była wyższa niż w poprzednich dwóch latach i osiągnęła 38% w skali krajowej (Piekarczyk i in. 1973), jednak w czterech województwach północnych zaznaczył się spadek śmiertelności w stosunku do zimy 1970/71, natomiast w pozostałych województwach śmiertelność wzrosła nawet o 23% (wrocławskie); tym m.in. można tłumaczyć mozaikowe zróżnicowanie natężenia żeru w sezonie 1972 r. Podobnie było w roku 2006, gdy po ciepłej zimie nastała zimna wiosna, co niekorzystnie wpływa na rozwój najmłodszych stadiów larwalnych; wynikiem tego było zmniejszenie w skali krajowej do 12,4% udziału roślin ze śladami żerowania, tj. niemal o połowę w stosunku do średniej wieloletniej (Wójtowicz 2006).

Ważną rolę w ograniczaniu liczebności stonki odgrywają jej naturalni wrogowie: ptaki (w naszych warunkach głównie szpak Sturnus vulgaris i bażant Phasianus colchicus), drapieżne chrząszcze, pasożytnicze nicienie (Heterorhabditis heliothidis, Hexamermis sp., Pristionchus uniformie, Steinernema feltiae, S. glaseri), grzyby (Beauveria bassiana, B. tenella, Paecilomyces farinosus, Penicillium funiculosum) oraz bakterie (Bacillus thuringiensis var. tenebrionis) i pierwotniaki (Nosema leptinotarsae). Należy tu przypomnieć, iż w Ameryce Północnej już w 1871 r. stwierdzono w stanie Missouri poważne ograniczenie populacji stonki przez naturalnego pasożyta Lydella doryphorae, który podążał z pewnym opóźnieniem za falą inwazyjną. Najszersze zastosowanie w zwalczaniu stonki mają jednak nadal insektycydy, a w wielu krajach chemiczne zwalczanie stonki jest obowiązkowe (Smith i in. 1994).

W ostatnich latach obserwuje się zmniejszenie liczby roślin uszkodzonych przez stonkę ziemniaczaną; jest to m.in. spowodowane niekorzystnym dla młodych larw przebiegiem pogody w relacji zima-wiosna. W ubiegłym roku IOR prognozował: "Jeżeli zima 2007 r. będzie ciepła, a wiosna chłodna, szkodnik nie powinien stanowić dużego zagrożenia dla upraw ziemniaka" (Wójtowicz 2006); przewidywanie to prawdopodobnie było trafne. Dla prognozowania pojawów stonki ziemniaczanej został opracowany specjalny komputerowy program symulacyjny "SimLep3", który aktualnie jest testowany (Wojtowicz i Jörg 2006).

Obecny etap inwazji ma charakter ustabilizowany, a nawet - jak wcześniej wspomniano - obserwuje się pewne symptomy regresywne. Krajowe populacje stonki ziemniaczanej coraz bardziej kontrolowane są przez czynniki naturalne, podobnie jak w krajach ościennych. Póki jednak uprawia się ziemniaki w monokulturach wielkopowierzchniowych - nie należy oczekiwać całkowitej regresji tego gatunku.

Colorado Potato Beetle Leptinotarsa decemlineata Say was an endemic species for the Rocky Mountains in the Colorado drainage basin (USA) and to the mid-19^th century was considered a monophage restricted to Solanum rostratum, spread by buffalo. When the first plantations of potato, established in the Colorado drainage basin by settlers from the Missisipi drainage area, were attacked in 1859 by this beetle, it appeared that it was rather an oligophage of the genus Solanum. During the next 16 years Leptinotarsa decemlineata migrated to the east, extending the area of its occurrence to the Atlantic Coast. Despite the warnings of European specialists, the import of potato from America caused that in short time the first infestation foci of Colorado Potato Beetle appeared in Central-Eastern (Suwałki, NE Poland) and Western Europe (environs of London and Hamburg); however, they were radically destroyed. The successful invasion of Colorado Potato Beetle started in Europe after World War I when in 1922 it was brought with imported potato to Bordeaux, France; from that place it was spreading quickly to the east. In Poland the secondary expansion of Colorado Potato Beetle started during World War II when the species arrived probably by railway transport, providing the German army with potato in 1943-44. The main phase of invasion occurred in 1950 when there were attacked all potato plantations in the western part of the country. Since the mid-1970s Colorado Potato Beetle was expanding throughout the whole territory of Poland with different intensity of foraging. In the next decade it moved eastwards, the peak of invasion being observed in Ukraine. From that period on, the process of expansion has slowed down and the intensity of foraging has decreased. In the present decade of the 21^th century one can speak about the regressive phase of the Colorado Potato Beetle invasion in Poland. Our population of this species is being increasingly better controlled by natural factors and a similar situation is in the neighboring countries.