iop pan

nfośigw

METODYKA I TERMINOLOGIA

MATERIAŁY I ŹRÓDŁA INFORMACJI

Materiały faktograficzne zbierano przede wszystkim w oparciu o literaturę krajową i zagraniczną, jak też w drodze kwerendy prowadzonej w bibliotekach, muzeach i zbiorach zoologicznych instytutów PAN i uczelni krajowych. W znacznej części są to także materiały własne autorów, w większości już opublikowane, oraz udostępnione niepublikowane materiały instytucji zajmujących się problematyką łowiecką, rybacką i ochrony roślin. Szczególnie należy tu wymienić: Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu wraz ze stacjami terenowymi, Państwową Inspekcję Ochrony Roślin i Nasiennictwa wraz z oddziałami wojewódzkimi, Instytut Badawczy Leśnictwa, Instytut Parazytologii PAN i Stację Badawczą Polskiego Związku Łowieckiego w Czempiniu. Wszystkim tym osobom i instytucjom składamy należne podziękowanie.

ZAKRES TEMATYCZNY

Obiekt badań. Uwzględniono wielokomórkowce właściwe, czyli tkankowce Eumetazoa, głównie kręgowce Vertebrata, mięczaki Mollusca i różne grupy stawonogów Arthropoda, gatunki i systematycznie niższe taksony introdukowane, żyjące dziko i samodzielnie rozmnażające się w wolnej przyrodzie oraz w siedliskach sztucznych czy półnaturalnych stworzonych przez człowieka na terenie Polski. Uwzględniono również takie gatunki, które nie rozmnażają się jeszcze w krajowych warunkach, ale przejawiają pewne zdolności aklimatyzacyjne w miejscach introdukcji i pojawu (np. przywra Clinostomum complanatum, ślimak pomrowiec Tandonia budapestensis, krążałek gładki Helicodiscus singleyanus, pirapitinga Piaractus brachypomus, tilapia nilowa Orechromis niloticus, czarny lipień bajkalski Thymallus baicalensis, żółw czerwonolicy Trachemys scripta elegans, nutria Myocastor coypus) oraz takie nieutrwalone, które nawet w mniejszej liczebności niosą z sobą potencjalne zagrożenie dla rodzimych gatunków i ekosystemów (np. nicień Elaphostrongylus cervi, kleszcz Rhipicephalus sanguineus, sumik karłowaty Ictalurus nebulosus). Uwzględniono także kilka gatunków (np. mandarynka Aix galericulata, papuga aleksandretta obrożna Psittacula krameri), których pojaw w granicach naszego kraju jest spodziewany wkrótce i które niejako pukają do wrót Polski („door-knockers”).

Tylko ewidencyjnie i wybiórczo uwzględniono pasożyty wewnętrzne i zewnętrzne, o których jest już znaczna wiedza (m.in. przywry Trematodes, tasiemce Cestodes, robaki z gromady kolcogłowych Acanthocephali, nicienie Nemetodes, roztocze Acarina z grupy kleszczy Ixodida), mając jednak na uwadze, że są to organizmy bardzo ważne pod względem ekologicznym i społecznym (pasożyty patogeniczne, wywołujące ciężkie schorzenia, a nawet śmierć żywicieli). Uznano, że te grupy zwierząt wymagają gruntowniejszych badań i opracowań specjalistycznych, obejmujących skomplikowane i niezbyt rozpoznane relacje w układzie pasożyt-żywiciel (np. Siuda i Dutkiewicz 1979; Niewiadomska i Pojmańska 2004; Nowak i Siuda 2004; Pojmańska i in. 2005). Ograniczono się zatem tylko do umieszczenia lepiej poznanych gatunków pasożytów na liście gatunków obcych i inwazyjnych (Tabela – rozdział III).

Opracowanie niniejsze nie obejmuje taksonów transgenicznych i organizmów zmodyfikowanych genetycznie (GMOs), ani gatunków hodowlanych, użytkowanych gospodarczo i utrzymywanych w zamknięciu (gospodarstwa domowe, fermy hodowlane, zwierzyńce, ogrody zoologiczne), w tym także w hodowlach akwariowych i eksperymentalnych.

Teren badań. Jest nim całe terytorium Polski, włącznie z 12-milową bałtycką strefą ekonomiczną. Dla opisania szerszego tła przemieszczeń i inwazji gatunków dodatkowo uwzględniano tereny w otoczeniu Polski. Uzupełniająco, w ogólnym zarysie określono pierwotną ojczyznę zawleczonych czy świadomie wprowadzonych gatunków oraz ich rozprzestrzenienie się w Europie i na innych kontynentach.

Zakres czasowy. Główną uwagę skupiono na przypadkach z ostatnich dwóch stuleci. W pewnych, dobrze rozpoznanych przypadkach, odniesiono się do dalszej przeszłości sięgającej starożytności (zob. kategorie czasowe).

DEFINICJE

W opracowaniu niniejszym zastosowano pojęcia i terminologię kierując się (choć nie zawsze ściśle i dosłownie) definicjami przyjętymi przez IUCN/WCU (IUCN 1999, 2000), Konwencję Berneńską (Genovesi i Shine 2004) i kraje nordyckie (Weidema 2000). Definicje niektórych terminów zaproponowano w oparciu o wskazane źródła (m.in. Usher 2000; Gederaas i in. 2007) lub ustalenia zespołu autorskiego.

Gatunek rodzimy (native, indigenous, autochtonous species) to gatunek lub podgatunek występujący w obrębie swego naturalnego i potencjalnie dyspersyjnego zasięgu, takiego, w którym takson ten żyje lub może żyć bez udziału człowieka.

Gatunek obcy; niekiedy spotyka się inne określenia: obcego pochodzenia, nierodzimy, allochtoniczny, introdukowany, wprowadzony, egzotyczny (alien, introduced, non-native, non-indigenous, foreign, exotic species) to gatunek lub niższy takson wprowadzony (przeniesiony) świadomie lub zawleczony przypadkowo przez człowieka poza zasięg, w którym występuje lub występował w przeszłości, włączając w to części, gamety, nasiona lub jaja, dzięki którym może on przeżywać i rozmnażać się. Nie dotyczy to jednak gatunków spontanicznie rozprzestrzeniających się poza ich dotychczasowe naturalne zasięgi, nawet gdy wynika to w jakimś stopniu z przekształcenia środowiska i krajobrazu (gatunki ekspansywne np. Pyšek i in. 2002), ani takich, które pojawiają się masowo nieregularnie i/lub w krótkich okresach (głównie owady i ptaki).

Gatunek inwazyjny (invasive species, invader) to taki, który we względnie szybkim tempie i dużej liczbie osobników kolonizuje nowe tereny i siedliska (zob. inwazja), wywołując przy tym negatywne, niekiedy katastrofalne efekty w ekosystemach i gospodarce. Inwazyjność dotyczy zarówno gatunków obcych, jak i rodzimych, poszerzających swój areał i/lub spektrum siedliskowe.

Gatunek obcy inwazyjny lub gatunek inwazyjny obcy (invasive alien species, IAS) to gatunek obcy, którego wprowadzenie czy zawleczenie wywołuje zagrożenia dla lokalnej różnorodności biologicznej i/lub gospodarki człowieka. Inaczej, jest to gatunek introdukowany bądź wtórnie introdukowany (Weidema 2000), który rozprzestrzenił się poza swoim dotychczasowym zasięgiem, gdzie stał się czynnikiem zmian i zagrożeń ekologicznych.

Gatunek obcy nieinwazyjny (non-invasive alien species) to gatunek obcego pochodzenia tworzący w miejscach introdukcji populacje o niewielkich skłonnościach do dyspersji i rozprzestrzeniania się oraz niewykazujący destrukcyjnego wpływu na miejscowe populacje i ekosystemy.

Gatunek obcy poinwazyjny (post-invasive alien species) to gatunek introdukowany dawno (umownie przed rokiem 1900), w wolnej przyrodzie w pełni już zaaklimatyzowany (long-established), nie wykazujący w okresie badań istotnych zmian w rozmieszczeniu (Usher 2000; Pyšek i in. 2002; Šefrová i Laštůvka 2005).

Gatunek kryptogeniczny (cryptogenic species), przyjmując za Carltonem (1996), to gatunek, który nie jest ewidentnie rodzimy lub obcy, a jego ekspansja czy inwazja mogła i może wynikać z przyczyn zarówno naturalnych, jak i antropogenicznych (np. piaskołaz Mya arenaria).

Gatunek utrwalony, zaadaptowany (established species) – dostosowując się do definicji Cohena i Carltona (1995) – to obcy gatunek zaadaptowany do nowego środowiska i z powodzeniem rozmnażający się w wolnej przyrodzie („in the wild”), z szansą na trwałość występowania w danym miejscu, z pominięciem nieprzewidzianych przypadków katastrof lub udanych zabiegów wyeliminowania takiego gatunku.

Gatunek kwarantannowy (quarantine pest, quarantine species) to – według Międzynarodowej Konwencji Ochrony Roślin IPPC (za: Lipą 2004) – agrofag, który nie jest jeszcze szeroko rozprzestrzeniony, o potencjalnym znaczeniu gospodarczym dla obszaru zagrożonego, na którym dotąd nie występował oraz podlegający urzędowemu zwalczaniu.

Introdukcja (introduction) oznacza celowe i/lub przypadkowe wprowadzenie (zawleczenie) przez człowieka gatunku poza jego znany naturalny zasięg. Inaczej, jest to wprowadzenie taksonu na zupełnie nowe dla niego tereny, często w odmienne warunki klimatyczne, na skutek likwidacji przez człowieka barier naturalnych oddzielających gatunki.

Introdukcja zamierzona, celowa (intentional introduction) oznacza przeniesienie żywego organizmu/gatunku lub niższego taksonu z rozmysłem (dla osiągnięcia jakiegoś celu) poza jego znany naturalny zasięg geograficzny.

Introdukcja niezamierzona, przypadkowa, zawleczenie (unintentional introduction) oznacza przypadkowe, niezamierzone przesiedlenie żywego organizmu/gatunku lub niższego taksonu poza areał jego naturalnego występowania.

Ekspansja (expansion) oznacza (w sensie geograficznym) spontaniczne rozprzestrzenianie się populacji danego gatunku i ustawicznej penetracji obszarów przylegających do dotychczasowej granicy zasięgu przez diaspory (u roślin) lub osobniki (u zwierząt), zwykle na krótki dystans i w nielicznych grupach osobników; bądź (w sensie ekologicznym) opanowywanie nowych siedlisk w obrębie dotychczasowego areału i wypełnianie niezajętych dotąd w obrębie naturalnego zasięgu przestrzeni życiowych. Ekspansja ma przebieg względnie łagodny (trwa co najmniej dziesiątki lat), ciągły lub etapowy. Może być wywołana czynnikami naturalnymi (zmiana klimatu, przenoszenie przez wiatr, wodę lub ptaki, powstanie nowych przystosowań w wyniku mutacji, spadku konkurencji czy nacisku drapieżnictwa na zajmowanych terenach), jak też pośrednią działalnością ludzką (przeobrażenie siedlisk, naruszenie równowagi ekologicznej, eksterminacja gatunków i uwolnienie nisz ekologicznych itp). Ekspansja może nastąpić z obszaru naturalnego występowania gatunku, jak również z miejsca jego introdukcji.

Inwazja (invasion) oznacza (w umownym odróżnieniu od ekspansji) gwałtowną kolonizację nowych terenów, której towarzyszy szybki, niekiedy eksplozywny wzrost populacji, powodując na zajętych terenach większe lub mniejsze zmiany w ekosystemach i szkody w gospodarce. W niniejszym opracowaniu inwazja oznacza „agresywną” kolonizację nowych terenów z miejsca introdukcji obcego gatunku lub z terenów jego naturalnego występowania wskutek przełamania przez człowieka naturalnych barier geograficznych i ekologicznych dotąd izolujących gatunki czy taksony niższej rangi.

Różnorodność biologiczna (biological diversity), w znaczeniu Konwencji o Różnorodności Biologicznej z Rio de Janeiro (Convention on biological diversity 1992) to zróżnicowanie wszystkich żyjących organizmów, wliczywszy wszelkie ekosystemy lądowe, morskie i inne wodne, oraz układy ekologiczne, których organizmy te są częścią; dotyczy to różnorodności wewnątrzgatunkowej, międzygatunkowej i na poziomie ekosystemów. Ujmując prościej, jest to rozmaitość form życia wraz z całą ich zmiennością na poziomie genów, gatunków i ekosystemów – tak w skali Ziemi, jak i mniejszych jednostek biogeograficznych i ekologicznych.

Notka: Termin „różnorodność biologiczna” stosowany jest też w skróconej formie jako bioróżnorodność (biodiversity; zob. np. Global Biodiversity Assessment, Heywood i Watson 1995), jakkolwiek w polskiej wersji językowej jest to niezbyt zgrabny neologizm. Nie przyjęto tu natomiast propozycji wprowadzenia do polskiej terminologii wyrażenia „różnorodność biotyczna” (Weiner 2004). Uznano bowiem, że : (1) termin „biological diversity” silnie utarł się w literaturze anglojęzycznej i utrwalił jako różnorodność biologiczna (w zasadzie równoznaczna z różnorodnością biotyczną), a nie biotyczna (Lovejoy 1980; Wilson 1985 i in.), (2) wszedł on także do języka Konwencji z Rio de Janeiro – CBD (1992) i innych aktów prawnych, (3) terminy „biotic and abiotic” wchodzą bardziej w pojęcie różnorodności ekologicznej (ecological diversity), rozumianej przede wszystkim jako liczba gatunków z uwzględnieniem ich rozmieszczenia i ekologicznej roli w ekosystemach, jednostkach krajobrazowych i biomach (Pielou 1975; Heywood i Baste 1995).

Ekosystem naturalny, układ naturalny (natural ecosystem, natural formation) oznacza biogeocenozę i formację przyrodniczą niezmienioną dostrzegalnie i niezakłóconą przez człowieka (np. Duffey 1973). Przykładami mogą być zarówno klimaksowe zbiorowiska leśne, jak i np. naturalne jeziora, połoniny, torfowiska, bagna, naturalne słonawiska lub wydmy podlegające zwykle powolnym zmianom sukcesyjnym.

Ekosystem półnaturalny, układ półnaturalny (semi-natural ecosystem, semi-natural formation) oznacza biogeocenozę i formację przyrodniczą wyraźnie zmienioną przez działalność człowieka, lub powstałą w wyniku działalności człowieka (np. Duffey 1973), lecz mimo to będącą systemem ekologicznym samoregulującym się (self-sustaining) i podlegającym naturalnym procesom, m.in. sukcesji. Do takich formacji należą np. zbocza kserotermiczne, łąki niekoszone, słonawiska poprzemysłowe itp.

Ekosystem sztuczny, układ sztuczny (artificial ecosystem, artificial formation) oznacza biogeocenozy i formacje przyrodnicze utworzone przez człowieka w wyniku jego celowej działalności gospodarczej (np. Duffey 1973). Są to np. monokultury rolne i leśne, parki miejskie, trawniki, żywopłoty, ogrody botaniczne, arboreta, stawy rybne, zbiorniki zaporowe, glinianki, kanały, hałdy kopalniane, kamieniołomy itp. Ich utrzymanie w pożądanym stanie wymaga ciągłej interwencji człowieka; zaniechanie tych zabiegów prowadzi do sukcesji i przekształcenia się w system ekologiczny półnaturalny.

OZNACZENIA I OBJAŚNIENIA

Każdy opisany gatunek oznaczony jest dwoma typami symboli określającymi atrybuty przestrzenne i czasowe ekspansji/inwazji w wyniku wprowadzenia i zawleczenia. Są to następujące oznaczenia:

Kategorie przestrzenne, obszarowe (Territorial categories) - T, C, R

- introdukcje/inwazje transoceaniczne, czyli międzykontynentalne (transoceanic or intercontinental introductions/invasions)
- introdukcje/inwazje kontynentalne, eurazjatyckie (continental, euroasiatic introductions/invasions)
- introdukcje/inwazje regionalne (regional introductions/invasions)

Kategorie czasowe (Time categories) - A, H, L

- introdukcje wczesnohistoryczne w zasadzie przed rokiem 1800 (ancient, archaic introductions, in substance before 1800)
- introdukcje historyczne, w zasadzie po roku 1800 (historical introductions, in substance after 1800)
- introdukcje bieżące, ostatnie ćwierćwiecze (recent, contemporary introductions, last 25 years)

Przyjęte kategorie czasowe tylko częściowo korespondują z takimi kategoriami, jak Archeobiota (imigracja przed 1492 r. – odkrycie Ameryki) i Neobiota (imigracja po 1492 r., zwykle w uproszczeniu – rok 1500) [w odniesieniu do zwierząt jest to odpowiednio: Archeozoa i Neozoa, stosowane w niektórych innych publikacjach (np. Kowarik 2003; Staub 2006)].

LITERATURA

  • Carlton J. T. 1996. Biological invasions and cryptogenic species. Ecology 77 (6): 1653-1655.
  • Cohen A.N., Carlton J.T. 1995. Nonindigenous aquatic species in a United States estuary: a case study of the biological invasions of the San Francisco Bay and Delta. A report for the United States Fish and Wildlife Service (Washington D.C., USA), and the National Sea Grant College Program (Washington D.C., USA) and Connecticut Sea Grant (Avery Point, Groton, Connecticut, USA). NTIS Report Number PB96-166-525. National Technical Information Service, Springfield, Virginia, USA: 1-262.
  • Convention on biological diversity (with annexes). Concluded at Rio de Janeiro on 5 June 1992. United Nations Treaty Series 1993. Vol. 1760, I-30619 : 142-307 (http://www.cbd.int/doc/legal/cbd-un-en.pdf). (Konwencja o różnorodności biologicznej, sporządzona w Rio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r. Dziennik Ustaw z 2002 r. nr 184 poz. 1532).
  • Duffey E. 1973. Ochrona przyrody ożywionej w rezerwatach Wielkiej Brytanii [Wildlife manadgement of nature reserves in Britain]. Ochrona Przyrody 38: 27-39 (in Polish and English).
  • Gederaas L., Salvesen I., Viken Å. (eds) 2007. Norsk svarteliste 2007 – Okologiske risikovurderinger av fremmede arter. [2007 Norwegian black list- ecological risk analysis of alien species]. Artsdatabanken, Norway (in Norwegian and English).
  • Genovesi P., Shine C. 2004. European strategy on invasive alien species. Nature and environment, 137. Council of Europe Publ., Strasbourg: 1-67.
  • Heywood V.H., Baste I. 1995. Introduction. In: Heywood V.H.(exec. ed.), Watson R.T.(chair ed.) Global Biodiversity Assessment. UNEP, Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom: 1-19.
  • Heywood V.H.(exec. ed.), Watson R.T.(chair ed.) Global Biodiversity Assessment. UNEP, Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom: 1-1140.
  • Kowarik I. 2003. Biologische Invasionen: Neophyten und Neozoen in Mitteleuropa. Verlag Eugen Ulmer GmbH&Co, Stuttgart: 1-380.
  • Lipa J. 2004. Obce gatunki inwazyjne zagrożeniem dla entomofauny Europy i Polski. Wiadomości Entomologiczne 23, supl. 2: 89-98.
  • Lovejoy T.E. 1980. Foreword. In: Soulé M.E., Wilcox B.A. (eds), Conservation biology: An evolutionary–ecological perspective. Sinauer Associates, Sunderland, Mass.: 5-9.
  • Niewiadomska K., Pojmańska T. 2004. Organizmy pasożytnicze – dlaczego należy monitorować ich występowanie. Biuletyn Monitoringu Przyrody 1 (5): 43-51.
  • Nowak M., Siuda K. 2004. Ticks (Acari, Ixodida: Ixodidae) transferred on reptiles Varanus exanthematicus and Python regnis from afrotropical region to central Europe. Medimond – International Proceedings 2: 335-338.
  • Pielou E.C. 1975. Ecological diversity. A Wiley-Interscience Publ., John Wiley & Sons; New York, London, Sydney, Toronto: 1-165.
  • Pojmańska T., Niewiadomska K., Okulewicz A. 2005. Robaki pasożytnicze w ekosystemach wodnych i lądowych. Instytut Parazytologii im. W. Stefańskiego PAN, Warszawa: 1-126.
  • Pyšek P., Sádlo J., Mandák B. 2002. Catalogue of alien plants of the Czech Republic. Preslia (Praha) 74: 97-186.
  • Šefrová H., Laštůvka Z. 2005. Catalogue of alien animal species in the Czech Republic. Acta Univ. Agriculturae et silviculturae Mendelianae Brunensis 53, 4: 151-170.
  • Siuda K., Dutkiewicz J. 1979. Hylomma marginatum Koch, 1844 (Acarina, Ixodidae) w Polsce – przykład zawleczenia południowego kleszcza przez ptaki wędrowne. Wiadomości Parazytologiczne 25: 333-338.
  • Staub R. 2006. Neozoen und Neophyten im Fürstentum Liechtenstein. In: Neobiota im Fürstentum Liechtenstein. Naturkundliche Forschung im Fürstentum Liechtenstein; Botanisch-Zoologischen Gesellschaft, Sargans-Wenderberg, Liechtenstein: 89-94.
  • Usher M.B. 2000. The nativeness and non-nativeness of species. Watsonia 23: 323-326.
  • Weidema I.R. (ed.) 2000. Introduced species in the Nordic countries. Nord Environment 2000, 13, Nordic Council of Ministers, Copenhagen: 1-242.
  • Weiner J. 2004. Przedmowa do wydania polskiego. W: Pullin A.S. Biologiczne podstawy ochrony przyrody. PWN, Warszawa: V-IX.
  • Wilson E.O. 1985. The biological diversity crisis. BioScience 35: 700-706.

Redaktorzy

Zbigniew Głowaciński
Henryk Okarma
Jerzy Pawłowski
Wojciech Solarz

 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014