Acanthoscelides obtectus (Say, 1831)
strąkowiec fasolowy

 introdukcja historyczna, w zasadzie po roku 1800introdukcja/inwazja transoceaniczna, czyli międzykontynentalnaRodzina  Bruchidae  strąkowcowate
Rząd  Coleoptera  chrząszcze
Gromada  Insecta   owady
Typ  Arthropoda  stawonogi
 
 
 
 
 
   

powiększ

   
Locus typicus/Terra typica  

Louisiana (USA); gatunek opisany z obszaru inwazyjnego.

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Ameryka Południowa i Środkowa skąd A. obtectus wraz z transportami fasoli rozprzestrzenił się na inne kontynenty.

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Chrząszcze mają trapezowaty kształt ciała, 2,5-4,5 mm długości, samce nieco mniejsze od samic. Głowa silnie wydłużona, czarna, z żółtawymi włoskami na czole. Spód ciała szary, strona grzbietowa koloru oliwkowoszarego, końce pokryw czerwonawe. Odnóża czerwonawe, na udach trzeciej pary widoczny długi kolec, a za nim dwa małe ząbki. Czułki 12-członowe, długie i cienkie, pierwsze 4 człony i ostatni są czerwone. Pygidium u samca skierowane w dół (Nawrot 2001). Larwa po wgryzieniu się do wnętrza nasienia traci nogi i owłosienie, przybiera kształt łukowaty i osiąga wielkość 3-4 mm (Wnuk 1994).

   
Biologia, ekologia  

Biologia zbadana była bardzo dokładnie zarówno w warunkach laboratoryjnych, jak i polowych (Romankow 1958, Filipek 1962, Niezgodziński 1963, Studziński 1968). W latach 60. XX wieku uważano, iż w warunkach polowych chrząszcze te nie mogą przetrzymać zimy, a przeżywają tylko osobniki w magazynach. Później stwierdzono, iż strąkowce fasolowe giną w temperaturze 0°C dopiero po dwóch tygodniach, a w temperaturze 5-10°C ich rozwój jest zahamowany; jednak jaja mogą nawet przetrzymywać krótkotrwałe działanie temperatur ujemnych (Wnuk 1994). Nie można wykluczyć, iż niektóre osobniki mają już możliwość przezimowania także poza budynkami, co ma zapewne związek z łagodniejszym przebiegiem zimy w naszym obszarze w ostatnich dekadach. W każdym razie stwierdzono jego rozmnażanie się na uprawach, aczkolwiek uważa się, iż zasadniczy rozwój gatunku odbywa się w okresie zimowym w magazynach, gdzie - w zależności od temperatury - może rozwijać się od jednego do ośmiu pokoleń. Embrion rozwija się szybko (4-6 dni) w temperaturze 31°C, lecz przy 14°C trwa to do 45 dni. Rozwój larwy trwa zwykle od 11 do 53 dni, jednak w temperaturze niższej niż 15°C może się przedłużyć do ok. 220 dni. W jednym ziarnie fasoli może żerować kilka larw. Okres poczwarkowy trwa 9-20 dni. W warunkach magazynowych chrząszcze nie pobierają pokarmu i żyją od dwóch do 25 dni. Samice składają jaja pojedynczo lub po kilka sztuk, bezpośrednio na nasiona lub na worki, w których są przechowywane. A. obtectus może rozwijać się w zakresie temperatur 15-32,5°C - w polu, gdzie rozwija się tylko jedno pokolenie, natomiast w magazynach może wystąpić do 8 pokoleń strąkowca (Boczek 1998). Chrząszcze wychodzące z poczwarek wiosną - w sprzyjających warunkach wylatują z magazynów; żerują wówczas na kwiatach roślin złożonych (Compositae). Chrząszcze rozwijające się w pomieszczeniach nie pobierają pokarmu, a następnie przelatują na uprawy fasoli i składają jaja na dojrzewające strąki. Jedna samica składa średnio około 70 jaj. Larwy wgryzają się do wnętrza nasion, gdzie żerują do osiągnięcia stadium poczwarki. Przed przepoczwarczeniem każda larwa wygryza okrągłe okienko w okrywie nasiennej, przez które później wychodzi imago. Samice tego pokolenia składają jaja na nasionach w magazynach i przechowalniach, gdzie następuje ponowne ich porażenie i wzrost liczebności szkodnika. W jednym nasieniu fasoli (w zależności od wielkości) może rozwijać się do 25 larw. Strąkowiec fasolowy atakuje wszystkie odmiany fasoli Phaseolus vulgaris uprawiane w Polsce. W przypadku braku nasion fasoli chrząszcze składają jaja na groch i inne nasiona strączkowe. Czas rozwoju larw wydłuża się wtedy kilkakrotnie (Nawrot 2001).

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

Zapewne w okresie przedkolumbijskim strąkowiec ten występował już powszechnie na uprawach fasoli w starych cywilizacjach Ameryki Środkowej i północnej części Ameryki Południowej (lecz jako szkodnik został tam zarejestrowany dopiero w 1860 r.). Już w pierwszych dekadach XIX wieku rozprzestrzeniał się na północ i dotarł do Meksyku oraz Stanów Zjednoczonych, gdzie został opisany w 1831 r. Po raz pierwszy w Europie stwierdzony był w 1880 r. w południowej Francji (zawleczony był transportem morskim w nasionach fasoli konsumpcyjnej); stamtąd opanował Hiszpanię, Portugalię i region śródziemnomorski. Po pierwszej wojnie światowej obecność A. obtectus stwierdzono w Niemczech (przed 1927), Holandii, Austrii, Szwajcarii, na Węgrzech i na wybrzeżach czarnomorskich Rosji (Wnuk 1994, Nawrot 2001). Na terenie Czech odnotowano go jeszcze przed 1950 r. (Šefrová i Laštůvka 2005).

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

Pierwsze informacje o masowym wystąpieniu w magazynie spożywczym na Dolnym Śląsku pochodzą z 1934 r. (Lubiechów), a następne doniesienia dotyczą Wrocławia (1937) i Legnicy (1939); w 1943 r. notowany był już w wielu miejscowościach Dolnego Śląska (Śliwiński 1960, Niezgodziński 1963). W woj. krakowskim zanotowano go po raz pierwszy w 1945 r. Po II wojnie światowej wybuchową ekspansję strąkowca fasolowego wiąże się z dostawami fasoli spożywczej w ramach pomocy UNRRA dla Europy. Od roku 1945 rozprzestrzenił się w całym kraju - zarówno w magazynach, jak też w uprawach fasoli, coraz bardziej przystosowując się do naszych warunków klimatycznych (Wnuk 1994, Nawrot 2001). W latach 1960-65 występował już praktycznie na całym obszarze Polski, z wyjątkiem wyższych części gór i niektórych większych kompleksów leśnych (Borowiec 1983, Burakowski i in.1990).

   
Występowanie na terenach chronionych  

Brak informacji.

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

W Polsce A. obtectus zaliczany jest do najgroźniejszych szkodników fasoli, zarówno w magazynach (w których może uszkodzić nawet 100% zapasów), jak i w uprawach, zwłaszcza wielkopowierzchniowych. Nasiona porażone przez strąkowca tracą wartość siewną i konsumpcyjną. Żerowanie jednej larwy obniża zdolność kiełkowania o 25%, a trzy larwy całkowicie dyskwalifikują materiał siewny. Uszkodzone nasiona tracą masę, są zanieczyszczone odchodami, wylinkami i martwymi owadami. Ponadto następuje wzrost wilgotności i temperatury (zagrzewanie) porażonych produktów, co ułatwia rozwój zarówno szkodliwych owadów, jak również grzybów i bakterii (Nawrot 2001, Prądzyńska 1991).

W przypadku strąkowców, których larwy wgryzają się do wnętrza nasiona robiąc niewielki otwór (0,5 mm średnicy), występuje tzw. porażenie ukryte (nasiona zdrowe trudno odróżnić od zaatakowanych przez szkodniki). Dlatego w celu wykrycia obecności owadów konieczne jest zastosowanie specjalnych metod diagnostycznych (Nawrot 2001). Zwalczanie strąkowca w magazynach polega na gazowaniu przy pomocy aktualnie zarejestrowanych fumigantów, oraz przetrzymywaniu materiału przez co najmniej 12 godzin w temperaturze -10°C. Natomiast w celu zabezpieczenia upraw przed porażeniem stosuje się zaprawianie nasion, a po zabiegu przechowuje się je przez 2-3 tygodni w temperaturze 18-20°C, wówczas giną wychodzące z poczwarek chrząszcze. Zwalczanie w polu przeprowadza się tylko na plantacjach nasiennych w okresie dojrzewania strąków, w rejonach licznego występowania szkodnika (Boczek 1998, Wnuk 1994).

   
Prognoza  

Prawdopodobnie pozostanie stałym elementem fauny parasynantropijnej.

   
Literatura  
  • Boczek J. 1998. Nauka o szkodnikach roślin uprawnych. Wydanie 3 poprawione i uzupełnione. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: 354-356.
  • Borowiec L. 1983. Uwagi o polskich strąkowcach (Coleoptera, Bruchidae). Polskie Pismo Entomologiczne, Warszawa-Wrocław, 53: 291-300.
  • Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J. 1990. Chrząszcze Coleoptera. Cerambycidae i Bruchidae. Katalog fauny Polski, część XXIII, tom 15. Instytut Zoologii PAN, PWN, Warszawa: 1-312 + mp. nlb.
  • Filipek P. 1962. Badania nad biologią i ekologią strąkowca fasolowego (Bruchidius-Acanthoscelides obtectus Say) w warunkach laboratoryjnych, Prace Naukowe IOR, Warszawa, tom IV, 1: 177-200.
  • Nawrot J. 2001. Owady - szkodniki magazynowe. Wydawnictwo Themar sp. z o.o.: 1-149.
  • Niezgodziński P. 1963. Rozwój strąkowca fasolowego - Acanthoscelides obtectus Say (Col., Bruchidae) w warunkach polowych i magazynowych Wrocławia. Polskie Pismo Entomologiczne, s. B, 3-4 (31-32): 241-255.
  • Prądzyńska A. 1991. Główne szkodniki w przechowalniach płodów rolnych. Ochrona Roślin 10: 5-6.
  • Romankow W.1958. Z badań nad biologią strąkowca fasolowego (Bruchus (Acanthoscelides) obtectus Say). Biuletyn IOR, Poznań, 2: 229-240.
  • Studziński A. 1968. Występowanie strąkowca fasolowego - Acanthoscelides obtectus Say na plantacjach fasoli w Polsce w latach 1960-1965. Prace Naukowe IOR, Poznań, tom X, 2: 215-223.
  • Šefrová H., Laštůvka Z. 2005. Catalogue of alien animal species in the Czech Republic. Acta Universitatis Agriculturae et Silviculture Mendelianae Brunensis / Sborník Mendelovy Zemedelské a Lesnické Univerzity v Brne, 53 (4): 151-170.
  • Śliwiński Z.1960. Chrząszcze szkodniki produktów spożywczych zawleczone do Polski w ostatnim dziesięcioleciu. Polskie Pismo Entomologiczne., s. B, 1-2 (17-18): 111-115.
  • Węgorek W. 1971. Zmiany znaczenia gospodarczego niektórych gatunków owadów szkodliwych dla upraw rolniczych w okresie 50-lecia. Polskie Pismo Entomologiczne, 41 (4): 831-853.
  • Wnuk A. 1994. Entomologia dla rolników. Część 2 Szczegółowa. Wydanie 2 poprawione. Akademia Rolnicza im. H. Kołłątaja, Kraków: 1-267.
   
Streszczenie  

Acanthoscelides obtectus (Say) originates from South and Central America, from where it has spread with transports of bean to other continents; it was described from Louisiana (USA), already as an invader. To Europe (France) it was introduced in the last decades of the 19th century with freights of consumable bean. From that place it spontaneously extended its range, its invasion being supported by imports of bean to different countries, particularly after World War I. In Poland it was first found in Lower Silesia in the 1930s and since then it has been considered one of the most serious pests of bean Phaseolus vulgaris. In the temperate zone regions Acanthoscelides obtectus reproduces mainly in warehouses, however, there were also found summer generations developing in field crops, and in the last decades it has been found that eggs can stand short periods of minus temperatures. In warmer warehouses even 8 generations can develop during a year. Eggs are laid directly on seeds or sacks with bean. A few larvae may feed in one bean seed. Imagines live to 25 days and do not take food in stores. In summer periods under favorable conditions beetles leave warehouses and feed on flowers of plants representing the family Compositae. Fertilized females lay eggs on ripening bean hulls or vicariously on pea-pods or husks of other Leguminaceae. Currently, Acanthoscelides obtectus has become a constant element of the parasynanthropic fauna in Poland and the observed climate warming may encourage its spread outside of warehouses.

   
Opracowanie  Jolanta Kałmuk i Jerzy Pawłowski
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014