Quadraspidiotus perniciosus (Comstock, 1881)
tarcznik niszczyciel
San José Scale, California Scale

 introdukcja historyczna, w zasadzie po roku 1800introdukcja/inwazja kontynentalna, eurazjatyckiaRodzina  Diaspididae  tarcznikowate
Rząd  Hemiptera  pluskwiaki
Gromada  Insecta   owady
Typ  Arthropoda  stawonogi
 
 
 
 
 
   

powiększ

powiększ

   
Locus typicus/Terra typica  

San José, Kalifornia (USA) - gatunek opisany jako inwazyjny.

   
Pierwotna ojczyzna gatunku  

Azja Wschodnia.

   
Podstawowe cechy morfologiczne  

Podstawą oznaczenia gatunku jest morfologia samicy. Ciało samicy - o gruszkowatym kształcie - okryte jest okrągłą szarą tarczką o średnicy ok. 2 mm. W tylnej części ciała wyróżnia się pygidium o charakterystycznej budowie. Samce posiadają normalnie wykształconą pierwszą parę skrzydeł; druga para jest silnie zredukowana, a jej rudymenty przybrały postać wysmukłych wyrostków. Brak narządów gębowych.

   
Biologia, ekologia  

Większość osobników zimuje w pierwszym stadium larwalnym - odpornym na niskie temperatury, lub jako zapłodnione samice. Pozostałe osobniki giną w okresie zimy. Tarcznik niszczyciel rozmnaża się płciowo. Samice są żyworodne, a rodzące się larwy mają zdolność ruchu, co pozwala im znaleźć na roślinie odpowiednie miejsce do dalszego rozwoju. Następne stadia larwalne prowadzą osiadły tryb życia i ukryte są pod woskowymi, stale powiększającymi się tarczkami - początkowo białymi, a z biegiem czasu zmieniającymi zabarwienie na ciemnoszare. Wczesną wiosną larwy linieją i przechodzą do drugiego stadium, w którym można już odróżnić samce od samic. Larwy samic linieją dwukrotnie, a ich tarczki są okrągłe; larwy samców przechodzą cztery linienia i są okryte tarczkami podłużnymi. W środkowej i północnej Europie rozwija się tylko jedno pokolenie w roku. Granicą klimatyczną występowania dwóch pokoleń w roku jest izoterma roczna 8°C; W Polsce są to okolice Wrocławia, Krakowa i Tarnowa. Dla larw pierwszego pokolenia suma średnich dziennych temperatur niezbędnych do rozwoju (wyższych od 7,3°C) jest niższa od 500, natomiast dla larw drugiego pokolenia wynosi ona 770. Cały cykl rozwojowy trwa 60 dni w temperaturze 20-21°C, 42 dni w temperaturze 25-26°C i 30 dni w temperaturze 31-32°C. W tej ostatniej grupie ma jednak miejsce wysoka śmiertelność larw pierwszego i drugiego stadium, natomiast przy temperaturze 39-40°C rozwój larw ulega zahamowaniu. Optymalne warunki rozwoju populacji mają miejsce w temperaturze 25-30°C, przy niewielkich opadach deszczu. Ulewne deszcze powodują spłukiwanie młodych larw z liści.

Głównymi roślinami żywicielskimi Quadraspidiotus perniciosus są: jabłoń (Malus spp.), grusza (Pirus spp.), śliwa (Prunus spp.) i gatunki z rodzaju Rubus (tj. maliny i jeżyny). Tarcznik ten jest jednak wszechstronnym polifagiem i może zasiedlać oraz uszkadzać wiele innych gatunków (łącznie ponad 150) liściastych drzew i krzewów rosnących w strefie klimatu umiarkowanego, w tym także występujących w środowisku naturalnym. Do żywicieli tarcznika zalicza się m.in. następujące rodzaje: akacja (Acacia spp.), klon (Acer spp.), świdośliwa (Amelanchier spp.), pigwowiec (Chaenomeles spp.), irga (Cotoneaster spp.), głóg (Crataegus spp.), pigwa (Cydonia spp.), trzmielina (Euonymus spp.), buk (Fagus spp.), orzech (Juglans spp.), liguster (Ligustrum spp.), topola (Populus spp.), porzeczka (Ribes spp.), wierzba (Salix spp.), jarząb (Sorbus spp.), śnieguliczka (Symphoricarpos spp.), lilak (Syringa spp.), lipa (Tilia spp.) i wiąz (Ulmus spp.). W ojczyźnie gatunku - na Dalekim Wschodzie - tarcznik występuje także na brzozie (Betula spp.) oraz na dziko rosnących owocowych drzewach i krzewach.

   
Okoliczności poprzedzające pojawienie się gatunku w Polsce  

W starożytnych Chinach - w okresie budowy Wielkiego Muru - omawiany gatunek stał się bardzo groźnym szkodnikiem morwy (Morus sp.), doprowadzając niemalże do katastrofy chiński przemysł jedwabniczy i jest to pierwszy historycznie udokumentowany przykład inwazji i/lub gradacji spowodowanej wprowadzeniem monokultur uprawowych. Jeszcze w starożytności tarcznik został zawleczony do Egiptu i całego basenu Morza Śródziemnego i przez wiele wieków znany był wyłącznie jako szkodnik morwy. Dopiero po zawleczeniu z Chin do Kalifornii (1873) tarcznik ten przystosował się również do jabłoni i w ciągu kilkudziesięciu lat zdołał opanować większość sadów jabłoniowych na zamieszkałych kontynentach. Obecnie występuje m.in. we wszystkich krajach ościennych wokół Polski - w Niemczech notowany od 1900 r., a w Czechach od 1933 r. (Šefrová i Laštůvka 2005). Do Polski został zawleczony prawdopodobnie z Węgier (Kawecki 1985).

   
Ekspansja/inwazja w Polsce, czas i miejsce  

Pierwsze ogniska Quadraspidiotus perniciosus wykryto w Polsce w latach 1948-49 w kilku miejscowościach w okolicy Wadowic (Kawecki 1950, 1985) i tam wówczas został całkowicie zwalczony jako szkodnik kwarantannowy (Achremowicz 1993). W późniejszych dekadach nie był z Polski oficjalnie sygnalizowany, jednak - biorąc pod uwagę możliwości adaptacyjne tego gatunku i jego rozległy polifagizm - nie można wykluczyć występowania nadal jakichś małych populacji poza sadami, na "dziko rosnących" drzewach lub krzewach liściastych, np. w ciepłych kotlinach podkarpackich. Prawdopodobnie przez południowa Polskę przebiegała w XX wieku północna granica zasięgu inwazyjnego tego tarcznika.

   
Występowanie na terenach chronionych  

Brak informacji.

   
Wpływ na ekosystemy i gatunki rodzime  

Nie badano.

   
Szkodliwość, profilaktyka i zwalczanie  

Na Dalekim Wschodzie, gdzie Quadraspidiotus perniciosus jest gatunkiem rodzimym i ma tylko jedno pokolenie w roku - jego szkodliwość jest nieznaczna. Również nie jest on znaczącym szkodnikiem na obszarach, gdzie rozwijają się tylko dwa pokolenia rocznie. Status szkodnika o dużym znaczeniu gospodarczym ma natomiast w krajach Europy Południowej, od Portugalii i Hiszpanii po Turcję i Bułgarię, a w Europie Środkowo-Wschodniej także na Węgrzech, w Mołdawii i na Ukrainie. Uszkodzenia powstają na gałęziach drzew w wyniku żerowania larw tarcznika, które wprowadzają do tkanki roślinnej ślinę zawierającą substancje toksyczne. Kora w miejscach żerowania przebarwia się, nabrzmiewa, często pęka, a w miejscach pęknięć pojawiają się wycieki gumy. Jeśli tarcznik nie jest zwalczany, porażone przez niego młode jabłonie i grusze mogą zginąć w ciągu 2-3 lat. Żerowanie tarcznika obniża jakość i wartość handlową owoców.

Zwalczanie Quadraspidiotus perniciosus w sadach można przeprowadzać w okresie zimowym stosując oleje mineralne, które niszczą osobniki zimujące. Natomiast w sezonie wegetacyjnym używa się insektycydów, np. preparatu o nazwie metidation. Na początku sezonu, dla prognozowania zabiegów chemicznych, należy wykładać pułapki feromonowe, które pozwalają określić liczebność samców i na podjęcie decyzji o właściwym terminie akcji zwalczania. Wśród wrogów naturalnych tarcznika szczególnie skuteczna jest pasożytnicza błonkówka z rodziny Aphelinidae - Encarsia perniciosi, wykorzystywana najczęściej do walki biologicznej w sadach i ogrodach przydomowych w obszarach inwazyjnych. W północnej części regionu EPPO tarcznik przeżywa, lecz jego szkodliwość była dotychczas znikoma, gdyż rozrodczość, i tym samym liczebność populacji, skutecznie ograniczane były przez panujące warunki klimatyczne. Potencjalnie zagrożone są przez tarcznika kraje Europy Środkowo-Zachodniej (np. Szwajcaria i Francja; Smith i in. 1994), dlatego też Q. perniciosus znajduje się na liście A2 EPPO (European and Mediterranean Plant Protection Organization, 1981), a znaczenie kwarantannowe ma także w innych częściach globu, a szczególnie dla krajów zrzeszonych w APPPC (Asia and Pacific Plant Protection Commission).

   
Prognoza  

Tarcznik niszczyciel nie ma wielkich możliwości ekspansywnych w obszarach o chłodniejszym klimacie niż południowoeuropejski. Jeśli jednak w Małopolsce przetrwał jakiś "żelazny zapas" tego gatunku, to w najbliższych latach można się spodziewać - wobec globalnego ocieplenia - nowych stwierdzeń, zarówno w naszym kraju, jak i w obszarach ościennych, skąd zresztą nadal jest wykazywany. Nie można wykluczyć przypadku, że w kolejnych latach Quadraspidiotus perniciosus stanie się gatunkiem zagrażającym sadom południowej lub południowo-wschodniej części Polski (Achremowicz 1993, Łagowska 1995).

   
Literatura  
  • Achremowicz J. 1993. Szkodniki kwarantannowe sadów i upraw jagodowych. Ochrona roślin ogrodniczych. Część I - szkodniki. Akademia Rolnicza im. H. Kołłątaja w Krakowie: 142-144.
  • Kawecki Z. 1950. Tarcznik niszczyciel (tarcznik San-Jose) - (Quadraspidiotus perniciosus Comst.) w Europie i jego pojawienie się w Polsce. Prace Rolniczo-Leśne PAU, Kraków, 55: 1-54 + 2 mp. nlb.
  • Kawecki Z. 1985. Czerwce Coccoidea. Katalog fauny Polski. Instytut Zoologii PAN, PWN, Warszawa, 21, 5: 1-108. + mp. nlb.
  • Łagowska B. 1995. Tarcznik niszczyciel, groźny szkodnik kwarantannowy. Ochrona Roślin 2: 8.
  • Šefrová H., Laštůvka Z. 2005. Catalogue of Alien Animal Species in the Czech Republic. Acta Universitatis Agriculturae et Silviculturae Mendelianae Brunensis, Brno, 53 (4): 151-170.
  • Smith I.M., McNamara D.G., Scott R.R., Harris K.M. (eds) 1994. Kwarantannowe agrofagi Europy. Tłumaczyli J.J. Lipa i A. Zych. IKR. Warszawa: 1-1069. [Quadraspidiotus perniciosus. 267-271]
  • www.cabicompendium.org/NamesLists/CPC/Full/QUADPE.htm
   
Streszczenie  

San José Scale Quadraspidiotus perniciosus (Comst.) originated in East Asia where it was a pest of mulberry, from where still in the ancient times it was brought to the Mediterranean region. At the end of the 19th century the species was introduced from China to California where it was recognized and described as a new species adapted also to apple trees. During several decades the species colonized most apple orchards in the inhabited continents. In the mid 20th century the first infestation foci of San José Scale were found in southern Poland and in the last decades this area constituted the northern limit of the range of invasion of this pest that currently does not pose a serious threat to Polish orchards. However, gradual climate warming may contribute to the intensification of San José Scale activity, increasing its noxiousness also in south-eastern Poland, similarly as it happened in other countries (Ukraine, Hungary, Moldova).

   
Opracowanie  Jolanta Kałmuk
   
 

COPYRIGHT © IOP PAN 2008-2014