Gatunek

Status ochronny w Polsce i Europie

W Polsce wąż Eskulapa objęty jest ochroną ścisłą – ma status gatunku krytycznie zagrożonego wyginięciem i gatunku zagrożonego. Gatunek ten objęty jest Konwencją Berneńską z dnia 19 września 1979 r., o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk oraz Dyrektywą Habitatową Unii Europejskiej z dnia 21 maja 1992 r. w IV załączniku Rady. W czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych publikowanej przez IUCN (Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody), wąż Eskulapa został sklasyfikowany, jako gatunek „najmniejszej troski”. W Polsce zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt wąż Eskulapa wymaga czynnej ochrony oraz wyznaczania stref ochronnych.

Morfologia, ubarwienie

Wąż Eskulapa to największy krajowy gatunek węża – jego długość może przekraczać 1,5 m. Największy schwytany w ostatnich latach samiec mierzył 167 cm. Dymorfizm płciowy tego gatunku uwidacznia się w różnicach wielkości ciała – samce są większe i dłuższe od samic. Smukłe ciało węża Eskulapa pokryte jest gładkimi, pozbawionymi wręgowania łuskami. Na jego głowie, jak i pozostałych dwóch gatunków występujących w Polsce i należących do rodziny połozowatych Colubridae, czyli zaskrońca zwyczajnego Natrix natrix i gniewosza plamistego Coronella austriaca, znajduje się 9 dużych regularnych tarczek. Łuska odbytowa u węża Eskulapa jest podwójna. Ubarwienie grzbietu jest zwykle ciemne, oliwkowo-brązowe do brązowego. W okresie młodocianym (u osobników 1-3 letnich) ubarwienie posiada wyraźne cętkowanie w odcieniach brązu i koloru żółtego, które z wiekiem zanika. U osobników dorosłych często widoczne jest białe cętkowanie, które związane jest z występowaniem na ich ciele łusek z białymi brzegami. Natomiast z tyłu głowy znajdują się żółte przejaśnienia, które wraz z wiekiem stają się mniej kontrastowe. Przebarwienia te są szczególnie wyraźnie zaznaczone u osobników młodych, co upodabnia je do zaskrońców zwyczajnych. Strona brzuszna ciała zarówno osobników młodych jak i dorosłych jest jednolicie kremowo-żółto ubarwiona.

Siedliska, pokarm

Siedliska węża Eskulapa muszą zapewniać mu wszystkie wymagania życiowe, jak termoregulacja, zdobywanie pokarmu, rozród, schronienie i hibernację. Ten ciepłolubny gatunek zasiedla miejsca, które cechuje dobre nasłonecznienie i ciepły mikroklimat. Zazwyczaj są to tereny leśne (preferuje lasy liściaste) z mozaiką, półotwartych i otwartych powierzchni (polany leśne, łąki, pastwiska, obrzeża lasów, brzegi rzek i potoków, kamieniołomy.

Wąż ten jest gatunkiem synantropijnym, dlatego chętnie korzysta z siedlisk antropogenicznych, gdzie znajduje wiele atrakcyjnych miejsc do polowania, wygrzewania się i składania jaj. Powoduje to, że wiele jego stanowisk skupia się w rejonach wsi, w obrębie starych drewnianych zabudowań, w pasiekach, w przyczółkach mostów, przy tartakach etc.

Ze względu na biologię rozrodu (późniejsze niż u innych krajowych gadów przystępowanie do godów i klucie się młodych), bardzo ważnym elementem siedliska, limitującym obecność tego gatunku są miejsca do składania jaj. Mikrosiedliska takie muszą zapewniać stabilne warunki termiczne, wilgotnościowe, a także, ochronę przed wrogami (np. drapieżnikami, patogenami). Wąż Eskulapa składa jaja w pokładach materiału roślinnego (np. sianie, trocinach, konarach, dziuplach, powalonych pniach drzew), wykorzystuje też do tego celu kompostowniki, oborniki, przestrzenie pod kamieniami, szczeliny między deskami budynków itd. W naturalnych i półnaturalnych siedliskach struktury takie są nieliczne, dlatego gatunek ten tak chętnie przebywa w pobliżu siedzib ludzkich.

Głównym pokarmem węża Eskulapa są gryzonie. Co też ma wpływ na jego synantropizm, gdyż w pobliżu zabudowań, oprócz miejsc rozrodu i schronienia znajduje bogatą bazę pokarmową w postaci drobnych kręgowców. Żywi się też jaszczurkami, nierzadko poluje na ptaki, a czasem zjada także ptasie jaja. Upolowane ofiary dusi splotami ciała, mniejsze zwierzęta połyka żywe.

Rozród

Ciepłolubny wąż Eskulapa kończy hibernację późno (najczęściej na początku maja), i w porównaniu do jajorodnego zaskrońca zwyczajnego Natrix natrix później przystępuje też do lęgów. Miesiącami godowymi węża Eskulapa są najczęściej maj i czerwiec. Aktywność dojrzałych płciowo osobników tego gatunku jest wtedy bardzo wysoka. Węże Eskulapa poruszają się w tym okresie po terenie intensywniej (niż zwykle) w poszukiwaniu partnera. Dorosłe samce odbywają rytualne walki, które polegają na wzajemnym przepychaniu się i przyciskaniu do podłoża – zyskując dostęp do samicy. W trakcie kopulacji (okres kilkadziesięciu minut) samiec przytrzymuje samicę za głowę lub szyjną część ciała (Najbar 1999a, Kurek i in., w druku).

Składanie jaj węża Eskulapa zwykle odbywa się w lipcu, ale niekiedy dopiero w sierpniu. Samica składa jaja w jednej, a czasem w dwóch partiach. Liczba składanych jaj to zwykle 8-12. Jaja węża Eskulapa są owalnego kształtu (wymiary: dł. 35-58 mm x szer. 17-25 mm) i są większe od jaj zaskrońca zwyczajnego (wymiary: dł. 25-35 mm x szer. 14-18 mm) (Sura 2005). Wylęg następuje na przełomie lata i jesieni. Długość młodych osobników waha się od 25 cm do 30 cm. Ich ubarwienie jest bardziej kontrastowe niż u osobników dorosłych, przez co bywają mylone z młodymi zaskrońcami zwyczajnymi.

Na długość rozwoju zarodków wpływają właściwości termiczne i wilgotność miejsc rozrodu, na które z kolei ma wpływ materiał, z którego są one zbudowane. Najkrótszy okres inkubacji jaj węża Eskulapa ma miejsce w kopcach trocin, gdzie klucie następuje pomiędzy 48 a 55 dniem od złożenia jaj. W nasłonecznionych mikrosiedliskach, jak butwiejące liście, klucie następuje pomiędzy 58 a 65 dniem od złożenia jaj. Natomiast w zacienionych mikrosiedliskach lęgowych (np. w próchniejącym drewnie), okres inkubacji jaj sięga nawet 100 dni. Przy dłuższym okresie inkubacji jaj, większość zarodków obumiera a nieliczne osobniki, które się wylęgną mają niewielkie szanse na przeżycie.